Къе дуланажагъдин четин шартIара гьатнавай агьалийриз девлетлуяр хуш къвезвач. Яшайишдин шартIар усал хьунин себеб варлуяр хьиз ава гзафбуруз. Амма олигархарни вири сад хьтинбур туш. Абурун жергеда Ватандиз, халкьдиз вафалувилелди къуллугъзавай, инсанрин уьмуьр хъсанариз алахъзавайбурни ава. Ахьтинбурукай сад Сулейман Абусайидович Керимов я.
Сулейман Керимов вири дуьньядин экономикада тIвар-ван авай инсан я. Кьилин офис Лондонда авай ва дуьньядин 24 чIехи шегьерда чапзавай «The Financial Times» газетдин авторри (чIехи карчияр, банкирар, экспертар) Сулейман Керимов вичиз ихтибар ийиз жедай бизнесмен тирди тестикьарзава. Инал са мисал гъин. Къецепатан уьлквейрин кIвенкIвечи карханайри, пешекарри, финансистри Дагъустан чпин пулар, бизнес патал хаталу чка яз гьисабзавайла, карчийрин арада кIевелай ихтибарзавай С. Керимовалай абурун фикир дегишариз алакьна. Нетижада чи ватанэгьлиди Кеферпатан Кавказда промышленностдин виридалайни чIехи проект кьилиз акъудна: махсус шуьше гьазурдай 10,5 млрд. манатдин къимет авай завод эцигна. И кархана Керимовахъ инанмиш хьайи Америкадин, Англиядин, Германиядин, Италиядин, Туьркиядин пешекарри эцигнавайди я. Ихьтин заводар Россияда анжах кьвед ава.
Маса мисалар. Са шумуд йис идалай вилик Махачкъаладин аэропорт идара ийизвай «Авиалинии Дагестана» ОАО Арбитражный судди банкрот яз гьисабна. Аэропорт чкIидай гьалдиз атанвай. Ам гуьнгуьна хтурди, чIехи такьатар харжна, Россиядин лап хъсан аэропортрин жергеда турди Сулейман Керимов я.
Футболдин клуб «Анжи». Чи уьлкведин тIвар-ван авай бязи бизнесменри чпиз къазанжияр алудун патал къецепатан спортдин клубар маса къачузва. Амма «Анжи» вилик тухунин кар гъиле кьадайла, Керимован мурад масад тир: Дагъустан футболдин республикадиз элкъуьрун. Адаз аквазвай хьи, футбол дуьньяда виридалай йигиндиз машгьур жезвай, жегьил несил тербияламишунин, коллективизмдин руьгь, сада-садаз куьмек гунин ерияр кутунин карда важиблу метлеб авай къугъун я. Жегьилрин фикир желб авун патал Европада тIвар-ван авай футболчияр, дуьньядин чемпион Р. Карлос, Э-Тоо, Виллиан, Диарра ва масабур клубдиз гъана. Ихьтин спортсменар Россиядин маса клубра къугъвазвачир. Кьилин тренервиле Европада лап хъсан пешекаррин жергеда авай Гус Хиддинг тайинарна. Гилан аямдин цIийи стадион эцигна, «Анжидиз» маса гьич са клубдани авачир хьтин къулай шартIар яртмишна. Нетижада «Анжиди» Россиядин чемпионатда буьруьнждин медалар къазанмишна. Ам Евролигадиз экъечIна. Махачкъаладин клубдихъ уьлкведин чемпион жедай мумкинвилер, гьунар авай. Къе чи клуб авай гьалда хьун Сулейманан тахсир туш: «чархарик къванер» вегьедайбур гзаф хьана. Гьатта къецепатан уьлквейрайни.
Дагъустан вилик тухун патал дагъустанви карчийрин жергеда, экспертрин фикирдалди, виридалайни гзаф такьатар кардик кутазвайди Сулейман Керимов я. Республикадин уьмуьрда и жигьетдай ада иштирак тийизвай са хелни авач. Мергьяматлувилин рекье иллаки чIехи харжияр ийизва.
Зи рикIел хквезва, къениндалай вилик хьана алатай кризисдин са йисуз, Докъузпара райондин агьалийриз куьмек яз паюн патал, са цIиргъ камазра авай недай-хъвадай шейэр гъанвай. Гьар са хизандиз гъуьр, чIахар, набататрин чIем, маса шейэр ва пул гузвай. Ихьтин куьмек, вични дарвилерин вахтунда, абурув садрани агакьайди тушир. Чкадин журналистриз и кардикай газетриз кхьиз, телевиденидай хабардар ийиз кIан хьана. Амма куьмек гваз райондиз атанвай Сулейман Керимован уьмуьдин юлдаш Фируза Назимовнади лагьана: «Чна гузвай ихьтин куьмекрикай прессада кхьин тавун Сулейман Абусайидовичан тIалабун я. Дарда гьатнавай инсанриз куьмек гун ада вичин буржи яз гьисабзава».
Лугьун герек я хьи, мергьяматлувилин крар авун Сулейман Керимова кьетIен месэла яз гьисабзава. Абур кьиле тухун патал ада мергьяматлувилин махсус фонд (Suleyman Kerimov Foundation) тешкилнава ва вичихъ авай вири активар (миллиардар!) гьа и фондунив вуганва! Мергьяматлувилин серенжемар кьиле тухун патал фондуни гьар йисуз, юкьван гьисабдалди, 55 млн. доллар ахъайзава.
Са цIуд йис идалай вилик Москвада яшамиш жезвай мусурманри къал къачуна, арза-ферзе ийиз эгечIна: жуьмядин юкъуз капI ийиз къвезвайбуруз жуьмя-мискIинда чкаяр бес жезвач, майдандал, патав гвай куьчеда капI авуниз мажбур жезва.
Им девлетлу, зурба уьлкведин меркездиз кутугнавай кар тушир. Гьа са вахтунда девир кризисдинди хьана, я мусурманрихъ чпихъ, я гьукуматдихъ чIехи мискIин эцигдай пулар авачир. Куьмекдиз Сулейман Керимов атана. Ада Россиядин муфтийрин Советдин председатель Равиль Гайнутдинавай, цIийи жуьмя-мискIин эцигдай вири пул вичи гуда лагьана, эцигунрин къимет хабар кьуна.
— Виш миллион герек къвезва, — жаваб гана Р. Гайнутдина.
— Гуда, — хиве кьуна С. Керимова.
— Зи фикирда авайди виш миллион доллар я…
— Виш миллион доллар чна гуда, — мад сеферда хиве кьуна С. Керимова.
Гунни авуна лезги халкьдин кьегьал хци. Гьатта 100 миллион доллардилай гзафни. Гьахъ патал лугьун, 19 агъзур кв. м. майдан авай, 10 агъзур касдивай санал капI ийиз жедай жуьмя-мискIиндин къимет 170 миллион доллардилай гзаф хьана. Бес тежезвай пул маса спонсорри эцигна. Москвадин жуьмя-мискIин Европада виридалайни чIехиди хьанва. Бес вуна гьикI дамахдач чи Сулейманал! Баркалла вичиз!
МискIин ачухунин шад мярекатда Россиядин Президент Владимир Путина, Туьркиядин премьер-министр Реджеп Эрдогана, Палестинадин кьил Магьмуд Аббаса, Къазахстандин президент Нурсултан Назарбаева, Москвадин мэр Сергей Собянина ва Кеферпатан Кавказдин республикайрин кьилери иштиракнай.
Шадвилин мярекатдал рахай Равиль Гайнутдина кьетIендиз къейдна:
«Говорю слова особой благодарности и признательности нашему брату Сулейману Абусаидовичу Керимову – бескорыстному, достойному сыну Дагестана. Лично им и его благотворительным фондом были выделены основные средства».
Сулейманан фондуни неинки Россиядин саки вири регионра мергьяматлувилин кIвалахар кьиле тухузва, ада гьакI Эрменистанда, Бельгияда, Китайда, Германияда, Грецияда, Израилда, Иракда ва маса уьлквейра исанпересвилин проектар кардик кутазва. А уьлквейра Сулейман вуж ятIа чизва, адаз къимет гузва. Им анра чи уьлкведин гьуьндуьрвал хкажзава лагьай чIал я. Амма вирдалайни гзаф такьатар Керимова Дагъустан патал чара ийизва. «Наследие края» мергьяматлувилин фондуниз ада 2009-2013-йисара (цIийи делилар чав гвач) саки са миллиард манат чара авуна. Кьилди ксарин доходрал эцигзавай налогрин гьисабдай Дагъустандин бюджетдиз 2,5 миллиард манат гана.
С.Керимова пак чка тир Шалбуздагъда авай пIирел зияратдиз къвезвайбур патал вири къулайвилер авай, 80 касдиз чка жедай мугьманхана эцигна, къулай рехъ туькIуьрна. Сулейманан куьмекдалди 12 агъзур кас дагъустанвийривай Меккадиз гьаждал физ хьана. Ислам ислягь дин тирдан гъавурда тун ва ам дуьздаказ чирун патал чи ватанэгьлидин куьмекдалди чапзавай кьван ктабрикай, гьазурзавай фильмайрикай, эцигнавай мискIинрикай, чи халкьдин тарихдиз талукь ктабрикай зун гьеле рахазвач.
Сулейманан фондуни школаяр, аялрин бахчаяр, спортзалар эцигзава ва ремонтзава, больницайриз алай аямдин тадаракар, гьа гьисабдай яз, диагностикадин аппаратура къачузва. Керимова гьар йисуз вишералди азарлуяр, иллаки аялар, Германиядин, Израилдин, Китайдин клиникайра сагъар хъувун патал пул гузва. Къизлярдин Ломоносован тIварунихъ галай 1-нумрадин гимназия цIийикIа туькIуьр хъувун патал 29 миллион манат гана. СтIал Сулейманан музей туькIуьр хъувун патал 45 миллион ишлемишна. Идан са пай С. Керимован фондуни чара авуна.
ЦIунтIи райондин ЦIибари хуьре агьалийрин кIвалер цIай кьуна кайила, 400 кас кьилел къав алачиз амукьна. С. Керимован фондуни абурув куьмек яз 50 миллион манат пул агакьарна.
Россиядин спорт вилик тухунин карда С. Керимова гузвай куьмек лап чIехиди я. Кьуршахар кьунай хкянавай команда адан къаюмвилик ква. Россиядин Олимпиададин командадин кьилин спонсор чи ватанэгьли я. Гьар сеферда Олимпиададин чемпионар хьайибуруз ада вичин патай чIехи премияр, багьа автомобилар пишкешзава. Бажарагълу спортсменриз гьар вацра стипендияр гузва…
Гила пашманвал кутадай са кардикай. Са тIимил йикъар идалай вилик дуьньядин СМИ-ри чна заландиз кьабулай хабар чукIурна: гуя С. Керимова налогрин гьакъиндай Франциядин законар чIурнава ва ам жавабдарвилиз чIугваз кIанзава. Кардин кьил ихьтинди я. С. Керимовахъ галаз карчивилин ва дуствилин алакъайра авай швейцарви Штульдхатера 2008-йисуз Ницца шегьерда 35 миллион евродихъ вичиз са вилла къачуна (аслу тушир комиссияди и дараматдин гьакъикъи къимет 31,05 миллион яз тайинарнай). Гила, 2017-йисуз, французрин полицияди лугьузва хьи, дараматдин гьакъикъи къимет 35 миллион ваъ, хейлин гзаф я, амай пул налогдикай кIевирун патал гъиляй гъилиз нагъд ганва ва дараматдин гьакъикъи иеси С. Керимов я. Гьавиляй ам жавабдарвилиз чIугуна кIанда. Ихьтин «тахсирди» гьатта ргай вечрезни хъуьруьн гъида.
Вири девиррин олигархар пулдихъ галаз алакъалу месэлайра гзаф мукъаят, гьатта багърийризни ихтибар тийидай инсанар я. Пул абуруз гзаф багьа затI яз аквазва. Гьавиляй абур девлетлуни жезва. Де гила куьне лагь, къенин девирда гьихьтин акьул авай олигархди 35 миллион евро ва адалай гзаф пул гана къачур дарамат, нотариусди тестикьарзавай документралди, чара касдин кIвачихъ кхьида? Сулейман Керимов гьикьван жумарт итим ятIани, пулунин къадир ва вини дережадин акьул-камал авай инсан я хьи….
И месэладиз талукь жуьреба-жуьре терефрин материалар, гьа гьисабдай, къецепатан авторринбурни за Интернетдай гзаф кIелна. С. Керимован «тахсиркарвал» субутариз жедай са делилни авач. Бес акI хьайила и «дело» вучтинди я?
Кар ана ава хьи, Сулейман Керимов неинки (вичин активар мергьяматлувилин фондуниз вахканвай) миллиардер, гьакI кесерлу политик, сенаторни я, яни Россиядин вини кьилин, законар акъуддай властда авай кас я. Ада чи бязи карчийрилай тафаватлу яз, къецепатан уьлквейрин экономикада гьич са центни эцигзавач. Ам уьлкведин спортдин чIехи спонсор я. Россия патал Сулейман Керимован чIехи метлеблувиликай мадни шагьидвалзавайди а кар я хьи, адан тереф хуьз РФ-дин Федерациядин Советдин Председатель В. Матвиенко, Госдумадин Председатель Вячеслав Володин, РФ-дин къецепатан крарин министерство, Россиядин Президентдин пресс-секретарь Д. Песков, тIвар-ван авай маса политикар, общественный деятелар экъечIнава.
Политикадикай хабар авай инсанриз садазни сир туш, Франциядин полицияди С. Керимовак «тахсир» кутаз кIанз ийизвай алахъунар – им РагъакIидай пата Россиядиз акси яз фадлай тухузвай «къайи» дяведин нубатдин гьужум я. Къведай йисуз чина футболдай дуьньядин чемпионат жезва, Олимпиададин къугъунарни яргъал алач. Гьа са вахтунда С. Керимов спортда лап чIехи, жумарт спонсор я. Спортдик вичикни алай вахтунда политикадин метлебни кутунва. Квез аквазвани, Олимпиададин чи чемпионриз вуч ийизватIа? Гуя «допинг ишлемишнава», гьавиляй къизилдин медалрикай магьрумзава. Анализар чун кьилел алаз твах, чаз къалура лагьайла, къалурзавач.
Аквар гьаларай, РагъакIидай патан стратегри «къайи» дяведин гьерекатрик йигинвал кутунва. Россиядиз акси пропаганда гужлу авун патал мукьвара Евросоюзди мад са миллион евро ахъайнава. И кардин гьакъиндай Британиядин «The Guardian» газетди хабар гузва. Лугьун хьи, чи уьлкведихъ галаз РагъакIидай патан алагъ-салагъ гьихьтинди кIандатIани хьурай, амма французри Сулейман Керимовак кутазвай «тахсир» са жуьреда хьайитIани акьул-камалдин сергьятра хьана кIандачни? А «тахсир» гьич са логикадихъ галазни кьазвач эхир. КIелзавайбурун рикIел гъизва: къе сенатор, меценат, лезги халкьдин баркаллу хва Сулейман Керимовахъ Россиядин политика патал важиблу метлеб ава. Французриз ам кIевера тваз кIан хьунин себебни гьа им я. Яраб и кардик США-дин «перни» кватIа?
Абдулафис Исмаилов,
«Лезги газетдин» обозреватель
