Бажарагъралди девлетлу чи чили Ватандиз кьетIен алакьунрин гзаф кьадар инсанар гана, абурукай гьар сада вичин хуьр, район, республика, уьлкве машгьурна. Абурун арада лайихлу чка вичив гекъигдай масад авачир халкьдин шаир, «XX асирдин Гомер» СтIал Сулеймана кьазва.

СтIал Сулейманан кьисмет эвелдилай­ эхирдал кьван бахтсузди хьана. Гуьгъуьн­лай ада «Жувакай суьгьбетда» рикIел хкизвайвал, дидедин некIедин дадни къалур тавуна, ам бубадин варарихъ гадарнай. Хуьруьнбуру гъвечIи-чIехи вирида адаз «пуд дидедин етим» лугьудай.

Сулейманаз халисан аялвал акунач. Максим Горький хьиз, амни уьмуьрдин халисан «университетрай» акъатна. ЦIипуд йиса авай аял яз, кIваляй экъечIай адан цIерид йис уьлкве тирвал са кIус фахъ къе­къвез акъатна. Зегьметчи инсандиз виринра гьа сад хьиз четин тирди, зегьметчияр Сыр-Дарья вацIални, Агъа СтIалдални гьа са жуьре бахтсуз тирди акур ам, къанни цIуд йиса авай итим яз, хайи хуьруьз хтана.

СтIал Сулейманан уьмуьрдикай вичин­ вахтунда Николай Тихонова лагьанай: «И касдиз акур кьван крарикди ам михьиз кIва­тун­ герек тир, анжах ам кIватнач, вичин уьмуьр­­дин вири бедбахтвилерал хкаж хьана».

Сулеймана шиирар гьеле аял чIавуз теснифзавай, амма адан эвелимжи тамам шиир «Дербент» 1899-йисанди я.

Сулеймана шиирар кIвалахдик квайла, чуьлда-сала теснифдай. Нянихъ кIвализ хкведай рекье ада абур хуьруьнвийриз лугьудай, гьа икI шиирар, сиверай сивериз физ къунши хуьрерани чкIидай.

ИкI вучиз тир лагьайтIа, Сулейманаз я кIелиз, я кхьиз чидачир. Анжах яшар пудкъад йисалай алатайла, адаз чарчел са жуьре вичин тIвар акъудиз чир хьана, ам гьа са жуьре урус чIалан гъавурдани акьаз эгечIна. Шаирдин хва Мусаиба кхьейвал, уьмуьрлух савадсуз амукьай ада им вичин вридалайни чIехи бахтсузвал яз гьисабзавай. Сулеймана неинки са вичин, гьакIни вирибурун аялри кIелунал гьавайда кIевивал ийизвачир.

Школьникрихъ элкъвена, ада лугьудай: «Чаз, зи балаяр, квез хьиз яшамиш жедай ва кIелдай бахт акунач. И кар рикIел хуьх, кIела!» Сулейман мукьвал-мукьвал школайриз фидай, ада аялрин уьмуьрдиз ва кIелунриз фикир гудай. Ихьтин гьар са гуьруьш ада аялриз бахшнавай шиирар хуралай кIелуналди акьалтIардай. Шиирра ада аялриз «гатфарин цуьквер», «уьлкведин цIирер», «женгчи партиядин дестекар», «Ленин бубадин умудар» лугьузва.

Мусаиба вич садра заландиз азарлу бубади духтурханада гьикI къаршила­миш­найтIа, рикIел хкизва. «Кефияр гьикI я?» — жузунай хци. Бубади жаваб ганай: «Азарлу хьунин къайгъуни заз авач, зи къайгъу масад я: иниз атана, вун тарсарикай хкатна. Къе 3-сентябрь я, куь училищеда тарсар 1-сентябрдиз башламиш жезва».

Гьайиф хьи, чна СтIал Сулейманан жавагьиррихъ  акьалтзавай несилдиз тербия гунин жигьетдай авай чIехи метлеблувиликай гьар кткана лугьузвач. Сулейманан яратмишунри халкьдин гегьенш къатара ватанпересвилин гьиссер гужлу ийизва. Адан гафаралди, уьмуьрдиз хци вилерай килигзавай шаирдиз «чи уьлкведа буьркьуьбуруз — экв, бишибуруз — ван, кьуьзуьбуруз жегьилвал» гьикI хквезватIа акун герек я.

Николай Тихонова кхьейвал, СтIал Сулейман гъвечIи хуьряй дикъетдивди зурба уьлкведин уьмуьрдиз килигзавай ва ада вири дагъвийриз эвер гузвай: «Чира куьне урус чIал, чира куьне хайи чIаларни».

Мегер и гафари къенин юкъузни хайи культурадиз, хайи чIалариз ийизвай итиж зайиф жезвай Дагъустанда хцидаказ­ ванзавачни? Гьавиляй урус писателри СтIал Сулейманаз «уьмуьрдин муаллим, политик ва башчи» лугьузвай, адан поэзиядизни — «уьмуьр­дин камал къалурзавай жуьре».

Идахъ галаз санал Сулейман савадсуз, уьмуьрдин гъавурда авачир касдай кьун эсиллагь дуьз жедач. Яратмишунин тIебии бажарагъ авай ада садра жегьил писателрихъ галаз суьгьбетда лагьанай: «Ингье куьн, савадлу инсанар, вири — балкIанрал алаз, зун яхдиз физва, гьавиляй заз квехъни, вахтунихъни агакьариз четин я, лап гъиле аса аватIани. Зунни, жегьилар, квехъ галаз пурара ацукьара, ахпа гьала виликди».

Борис Пастернака гьахълудаказ кхьейвал, «Сулейманан теснифрилай гъейри, и халкьдин ашукьдин вичин уьмуьрни кхьенвай гуьмбет я, вучиз лагьайтIа, автор вич къведай несилри кхьинар ийидай ктабдиз элкъвезва». Гьа икI, Сулейманакай девирдин риваят хьана.

Дугъриданни, я карандаш, я ручка гвачиз кIвалахзавай Сулейманалай куьруьдаказ, хкягъай гафаралди, гуьрчегдиз важиб­лу фикирар лугьуз алакьдай. Месела, квяй я адан ихьтин афоризм: «Мез кIвач туш. Мез галкIайла, гьамиша къарагъизни хъжедач». Аламатдин зигьин авай шаирдин рикIел вичи цIуд йисар вилик теснифай шиирарни ала­мукьдай. Мусаиба гуьгъуьнлай рикIел хканай: «Зал шаирдин эсерар кхьин тапшурмишайла, ада регьятдиз вичин шииррин вад агъзур цIар хуралай лагьанай». Москвадай атай писателар аламат хьайи шаирдин и зигьиндин чешмени, ам вич хьиз, гзаф крарай акъатай халкьдин камални бажарагъ тир. «Хайи халкьдин фагьум-фикирри, адан шадвилерини дердери… манийрин-шииррин кIа­луб кьабулна. Шаирдин бажарагъдинни камалдин яд ганвай абур мад халкьдин юкьваз хквезва, ажал тийижиз, яшамиш хьун патал», — кхьенай М. Шолохова.

Гьавиляй Москвадин писателар халкьдин арада шаирдин машгьурвили аламатарнай. Абуруз акунай, гаф гьасятда рикIел хтун тавуна, цIар лугьуз Сулеймана жизви энгелайла, яб гузвайбуру а гаф чпи адаз гьикI хълагьзавайтIа. Вичин нубатда Сулейманани лугьузвай: «Ингье зи ктабар! Абурун кьилера зи шиирар кхьенва».

Сулеймана урусрин чIехи шаирриз ва писателриз рикIивай итиж ийизвай. Садра ада таржумачи Липкиназ лагьанай: «Хци заз Пушкинан «Ацахьун» шиир кIелна. Пушкин­ чи дагълара хьайиди яни? Адан урус гафар заз зи рикIяй акъатайбур хьиз акунай».

СтIал Сулейманахъ галаз Агъа СтIал­дал, 1936-йисуз Парижда писателрин кон­грес­сда Владимир Маяковскийдихъ галаз гуьруьшар гекъигиз, Н. Тихонова вичи вичиз суал ганай: «Сулеймананни Маяковскийдин арада умуми вуч ава?»  Жавабни вичи ганай: «Гьакъи­къатда, вичин чкада Сулеймана тарифзавай социализмни Маяковскийди ватандин сергьятрай акъуднавай социализм гьа сад я».

Тихонова тестикьарайвал, советрин шаиррикай сад лагьайди яз, Маяковский дуьньядин сегьнедал кхьенвай затI кIелзавай литератор хьиз ваъ, кардик квай устIар хьиз экъечIнай. Гьа идалди Маяковскийди Сулейман тикрарнай, вчичикай урус писателри лагьай «Ам шаир я. Гьар сада вичикди гьикI фикирзаватIа, ада ван алаз фикирзава… Эгер чна амай вири советрин писателар къачуна, Сулеймананни Маяковскийдин арада акъвазарайтIа, абурукай чаз я идаз, я муькуьдаз мукьва хейлин къилихар аквада».

П. Павленкодикай, В. Луговскойдикай, Н. Ти­хоновакай ибарат Москвадин писателрин бригада 1933-йисуз Агъа СтIалдал атунин къиметлувал чIехиди я. Шаирдихъ ва халкьдихъ галаз яргъал чIугур гуьруьшрилай кьулухъ абур тамам са фикирдал атана: СтIал Сулейман зурба бажарагърикай сад хьиз, адан яратмишунарни ажайиб ва тикрар техжедайбур я. Москвадин писателар, абуру чпи кхьейвал, халкьдин поэзиядин есирда гьатнай.

ГьикI лагьайтIани, урус писателрин ала­хъунар себеб яз, савадсуз хуьруьн батрак Сулейман халкьдин чIехи шаирдин дережадиз хкаж хьана, адаз Агъа СтIалрин гъвечIи хуьряй Москвада авай Союзрин КIвалин Колонный залдиз ва Кремлдин дворецдиз кьван рехъ жагъана. Гьанлай кьулухъ СтIал Сулейманан яратмишунар вири Советрин Союздиз машгьур хьана.

Эгер Агъа СтIалдал Москвадин писате­лар атаначиртIа, Сулейманан кьисмет гьихь­тинди жедайтIа, фикирдиз гъун четин я. Чун а писателриз лап екедаказ буржлу я. Гьайиф хьи, абур чна анжах «ХХ асирдин Гомеран» юбилейриз рикIел хкизва. Дагъус­тандин культура вилик тухунин кардик чIехи пай кутунай чна а писателриз,  Махачкъалада, СтIал Сулейманан тIварцIихъ галай паркуна памятник эцигун теклифзава.

Чи рикIерай акъат тийир Расул Гьамзатовича, литературадин са мярекатдал 18-май Дагъустандин поэзиядин югъ яз малумарун теклифна, залдихъ элкъвена, лагьанай: «Къалура заз маса кас, СтIал Сулеймана хьиз, Дагъустан вири дуьньядиз машгьур авур». Залдай сада лагьанай: «Бес куьне, Расул Гьамзатович, Дагъустан машгьурначни?» Расула жаваб хганай: «Зун Сулеймана машгьур авур Дагъустанда дидедиз хьана».

Инал Лев Толстоян бажарагъдикай В.И. Ленинанни М. Горькийдин суьгьбет рикIел хквезва. Толстояз «урус революциядин гуьзгуь» лагьай Ленина Горькийдивай жузазва: «Вуж Европада адав гекъигиз жеда? Садни!»

Гьавиляй Горькийдини советрин писател­рин сад лагьай съезддин трибунадихъай­, дуьньядин литературада гекъигдай маса кас жа­гъун тавуна, Сулейман чи эрадал къведалди VIII асирда яшамиш хьайи Гомерав ге­къиг­най. Гьа икI, Горькийди, эвелимжибуру­кай­ яз, халкьдин арадай тир савадсуз шаирдин ажайиб бажарагъдиз лайихлу къимет гана, адалай хьиз, поэзиядин жавагьирар теснифиз алакьзавай инсанар хуьниз эвер ганай.

Ихьтин чIехи къиметди Сулейманан уьмуьр­ ва яратмишунрин кьисмет бинедай­ дегишарнай: адан эсерар, урус ва маса чIа­лариз элкъуьриз, виридалайни гзаф кIел­за­вай газетризни журналриз, кIватIалриз акъу­диз эгечIнай, шаир вири Советрин Союздиз машгьур хьанай. И машгьурвал адав, гьайиф­ хьи, геж, уьмуьрдин эхирда агакьнай.

Винидихъ лагьанвайвал, Сулейманан­ вичин ва адан яратмишунрин кьисмет кьиляй-кьилиз бахтсузди хьана. Адак гагь динэгьлидик, гагьни имансуздик хьиз тахсирар кутуна (гьакъикъатда, ам Халикьдиз ибадат ийизвай кас тир), гагь адакай социализмдинни Сталинан кьадарсуз тарифар ийизвайди авуна, гагьни адаз советрин гьакъикъатдиз тегьнеяр язавай шиирар тесниф тавун эмир ийиз, митинграл «халкьдин душманриз» акси рахаз таз алахъна (и «халкьдин душманрик» лагьайтIа, шаирдин уьмуьрда зурба роль къугъвай Н. Самурскийни, Гь. Гьажибеговни квай).

Вич хкаж хьайи вини дережайриз килиг тавуна (Дагъустандин халкьдин шаирдин тIвар, Ленинан орден гун ва мсб.), машгьурвилин кукIушрихъ агакьай 1934-1937-йисар ам патал иллаки чIулавбур хьана. Сулейман «виже текъвер ксарин» сиягьда гьатна. Рекьидалди са шумуд варз амаз ктабханайрай лезги чIалал 1934-1936-йисара, урус чIалал 1936-1937-йисара акъатай вири ктабар вахчунай. Себеб? А ктабар «халкьдин душман» Гь. Гьажибегова гьазурайбур тир.

Адан важиблу эсерар, иллаки политикадин ва социальный сатирадин, чап хъийизвачир.

Ватандин, советрин властдин, колхозрин тариф ийиз, гьа са вахтунда муьфтехурар, лагълагъчияр, ришветбазар негь ийиз, Сулейман уьмуьрдай гьахъсузвал акъудиз, гьахъ гъалиб ийиз алахънавай.

Мецел хци шаирди сатирадин сагъ са жерге образар арадал гъана: старшинадин, фекьидин, судьядин, чиновникдин, гьабурухъ галаз партиядин къуллугъчидин.

СтIал Сулейманан феномен я алимри, я писателри, я психологри, я литературовед­ри эхирдал кьван ахтармишнавач. Гьатта­ чаз малум тушир са кьадар шиирар хьиз, адан тIварцIихъ янавай шиирарни ава. Адет хьана, адан юбилеяр агакьайла, акъуд­за­вай кIва­тIалра гьатзавайди, виликан­ кIва­тIал­ра рехъ ганвай гъалатIарни кумаз, гьа са эсерар я.

Чна теклифзава: шаирдин 155-йисан юбилейдихъ галаз алакъалу яз, гила чахъ авай цIийи мумкинвилерни ишлемишна, адан эсеррин академический издание гьазу­рун. Мадни: 1958-йисуз СтIал Сулейманан тIварунихъ галай Дагъустандин педагогика­дин институтдин бинедал тешкилнавай Да­гъустандин государстводин университетдал адан тIвар эциг хъувунин месэла гьялун.

Алай вахтунда СтIал Сулейманан яратмишунар чаз цIийи патарихъай ачух жезва. Чун кIевелай инанмиш я: са несил муькуьда эвез ийиз, чи общество вилик физмай кьван Сулейманан поэзиядин жавагьирар чи халкьдихъ галаз амукьда.

Къенин юкъуз са бязибуруз Сулейман анжах са советрин властдин тарифар авур шаир хьиз аквазва. «ЦIийи дагъустанвийри», адан яратмишунрин важиблувилел шак гъиз, лугьузва: «Советрин властдин девир куьтягь хьана — куьтягь хьана Сулейманан девирни».

Амма гьакъикъатда, Сулейман хъфейдалай кьулухъ кьуд несил чара хьанатIани, адан поэзия неинки куьгьне хьанач, акси яз, къенин юкъуз ада цIийидаказ, метлеблудаказ ван ийизва.

Урусрин чIехи писателри къейд авунай: «Советрин Союздин вири халкьарихъ галаз са гьиссди агуднавай Дагъустанди и тарифдин манидар, камаллу шаир, гьевеслу импровизатор арадал гъана. Адан манияр рекьидач, вучиз лагьайтIа, я халкьдихъ, я адан гафунихъ ажал авайди туш». Сулейманан тIвар сагъ са девирдал акьалтна. Инсанрин бейнида СтIал Сулейман камалдинни бажарагъдин кукIуш, цIийи уьмуьрдихъ эверзавайди ва уьмуьрдин кимивилер негьзавайди яз амукьда.

Гьамидулагь  Мегьамедов,

педагогикадин илимрин доктор,­ ­профессор,

РД-дин Халкьдин ­Собранидин гьуьрметлу депутат