Шаирдин рикI авай устIар

Дамахлу гуьруьш

2019-йис зи рикIел аламукьдайди хьунал зун шад я. Заз а йиса гъайи пуд ва­къиа къени сад-садалай важиблубур яз ама.

Сад лагьайди. Зи 70 йис тамам хьун хайи «Лезги газетдини» тебрикнай: гежел вегьин тавуна, вичин чинрикай сад зи шиирриз чара авуна. И кардини ашкъиламишнавай зи фикиррин гьерекат йигин хьана, веревирдер — дерин. Зун гуя цIийи рекьел акъатна.

Кьвед лагьайди. Хив райондин Фиригърин юкьван мектебда за кIвалахиз 37 йис хьанвай. А йисара за мектебда датIана эдебиятдин «Сифте камар» кружок кьиле тухвана. Аялрин хъсан эсерар цлан газетдиз, лап хъсанбур «Лезги газетдиз», «Кард» ва «Самур» журналриз акъудиз хьана. Аялрин гзаф эсерар кIватI хьанвай. Зи кьилиз абурун хкягъай эсеррин кIватIал гьазурдай фикир атана. Зун Кьасумхуьрел «Куьредин ярар» культурадин центрадин председатель Агьмедпаша Агьмедпашаевахъ галаз таниш хьана. Адани заз кIватIалдин материални гваз вичин кIвализ Кьулан СтIалдал атун теклифна. Куьрелди, и гьуьрметлу касни себеб хьана, Фиригърин яратмишунин пай ганвай школьникрин эсеррин «Сифте камар» ктабдиз  дуьнья акуна.

Пуд лагьайди. Зун патал адан, дамахлу­ дуьшуьшдин, метлеб халисандиз заз гуьгъуьнлай ачух хьана. Кьулан СтIалдал фейи зун Агьмедпаша стхади вичин кIва­лерин вар­цел къаршиламишнай. Айвандик хкаж хьа­йи­ла, заз столдихъ вилик чай авай фейжан кваз ацукьнавай, яшар хьанвай, вилера­ уьмуьр­дин ялав ргазвай, сивел хъвер алай дишегьли акуна. За салам гунихъ галаз кIва­чел акьалтай ада заз  хвашкалди лагьана.

— Им зи цIийи таниш я, диде, — лагьана Агьмедпашади.

— Хъсан хьана, чан хва. Танишрикай дустарни жедайди я. Бязи вахтара вафалубурни, — рикIел аламукьай гафар лагьана, диде ацукь хъувуна, патав гвай стул ада заз къалурна, хва вичин муькуь патахъай ацукьарна. Энгел тавуна пайда хьайи Агьмедпашадин уьмуьрдин юлдаш ФатIимата чи вилик чаяр, тIямлу хуьрекар гъана. И хизандин эвелимжи къилих гъилин ачухвал, мугьманпересвал тирди за гьа чIавуз кьатIанай.

Дидеди завай хабарар кьаз башламишайла, зун адан нубатдин суалрал вил алаз акъвазначир, и милайим дишегьлидин вилик за жуван уьмуьр тамамвилелди ачухнай. Эхирдай за адаз гьихьтин мурадди зун иниз гъанватIа лагьанай. Ада зав гвай аялрин эсерриз вил яна, са  шумуд затI кIелна.

— Аллагьди вилик кутурай, — лагьана, — аквазва, алакьзавач лугьуз жедач. Тарифлу кIвалах я, кьулухъ чIугвамир.

Мислимат дидеди вичикай суьгьбет авурвал, ам Кьулан СтIалдал Тагьиран хизанда дидедиз хьана. Ам хайи 1924-йиса Мислимат хала заз мадни мукьва ва мила­йим авунай: им зи диде хайи югъни тир. Зи рикIе гуя рагъ куькIвенай. Ракъини хьиз ахпа ада зи гьиссериз чимни ганай, эквни…

За хьиз, адани чагъиндин йисара мектебда аялриз вичин къайгъударвални кIани­вал пайнай. Муаллимвилин пешедиз са акьван майилвал ийизвачиртIани, руша бубадин тIалабун чилел вегьеначир: Кьасумхуьрел пуд вацран муаллимвилин нянин курсар куьтягьна, ам кIвалахдив эгечIнай. Амма халичаяр хурунин карди ам микьнатIисди хьиз чIугвазвай. Гьавиляй са шумуд йисалай хуьруьнви Ферзилагьахъ галаз хизан кутурдалай гуьгъуьниз Мислимат вичиз гьеле аялзамаз чир хьайи Кьулан СтIалрин халичайрин фабрикадиз кIвалахиз хтанай.

Дяведин йисар… Мислимат дидедиз абур масабурун гафарай туш чидайди. Фронтдиз фейи чIехи стха Нурислам гел галачиз квахьна, буба дяведай набут яз хтана… Жегьил руш вич 1942-йисуз кьве сеферда Дербентдинни Маджалисдин арада окопар эгъуьниз фенай. А вяде ада уьмуьрдин эхирдалди, кинодин лентина хьиз, бейнида хвена. Бейнида лугьун тIимил я, вичин яратмишунрани. Суьгьбет акъвазарна, ада патав гвай дивандилай ктаб къачуна ва,чинин рангарни сес дегиш хьана, кIелна:

Зи дуст рушар, акъвазмир куьн,

Заз гъалибвал аквазва!

КIевиз яхъ пер, каца, тапрак,

Чал къе гьа бурж алазва…

Ашукьбур, куьн рикIеравай,

АватIа гьи цIаяра?

Гъалиб хьана хквез хьурай

Абур вири мукьвара.

Яхъ, винелди акъуд тапрак,

Къен мержанрин кIусар я.

Савашдавай зегьметдин чун

Пака кIани сусар я…

Вад йисавай Мислимат сифте яз фабрикадиз атанай, яни ам фабрикадиз гъанай. Вичелай кьуд-вад йис чIехи къунши руш Разияди, адан дидеди фабрикада кIвалахзавай. Гегьенш экуь цехар, тарара авай халичаяр, абур хразвай дишегьлияр, абуру кIвалахдик кваз ядай манияр… Аял, вири рикIелай алатна, абуруз килигиз амукьдай. Жегьил рушари-устIарри — Беневшади, Къиза, Пенкера, Нуржагьана – адаз эвелан квакар ягъиз чирна. ГъвечIи руша акваз-такваз пеше кьуна, халича авай тарарин кIане ацукьна ам манияр ягъизни вердиш хьана, халкьдинбурухъ галаз санал вичин рикIяй къвезвайбурни. Адан иер сес бегенмиш дишегьлийри лугьудай: «Им чаз хатадай гьатнавай мержан я хьи!»

Вахтар фена. Вини дережадиз акъатнавай адан тежрибади устаддин тIвар адлу авуна. Махачкъалада, Ростовда, Москвада кьиле фейи выставкайра адан кIвалахриз чIехи къимет гана, абур шабагьриз лайихлу хьана… Мислимат дидеди вичин хсуси чешнейрин 45 халича хранай, абурукай яз, — шикилар тунвайбурни: «Гьуьлуьн рушар», «Рушни аслан», «Жейранар», «Къизилдин къуш», «Цуькверни лифер», «Дурнаяр», «СССР-дин герб», «Инкъилабдин регьбер». И эхиримжиди  Болгариядай атай делегациядиз пишкеш яз ганай…

Бес шиирар? Гьабурни датIана рикIяй къвезвай. Кьасумхуьрел кьиле физвай куль­турадин мярекатра адан шиирар кIел­за­вай, абуру республикадин радиодайни­ ван авуна, абур газетризни журналриз акъат­на. Гьайиф хьи, гьеле 70-йисара гьазурай адан сифтегьан ктабдиз дуьнья акунач. Кьвед лагьай ктабдин кьисметни — уьмуьр­да тежедай кIвалах авач — туькьуьлди хьана. Эхирни 2005-йисуз Махачкъалада адан «Дуьнья я ман» ктаб акъатна. Гуьгъуьнлай маса ктабарни: «Шиирар», «Вуч я, дуьнья, ви эрзиман?», «КIела, ширин балаяр» ва масабур.

… Мислимат дидеди мад гъилевай ктаб ахъайна, герек чин жагъурна, кIелна:

Шаир кIанда, дуьнья амаз,

Рекьин тийиз, чан алай.

Шаир кIанда, цав хьиз рахаз,

Чуьнгуьрдал хьиз ван алай…

А йисни, и гуьруьшни зи рикIелай алатич…

Абдул  Ашурагъаев

*  *  *

Зегьметдин мел

Зегьметдин мелекай заз ихтилатар рагьмет хьайи Мислимат дидеди авурди я.

 

Залум дяве. ЯхцIурни сад лагьай йис.

Садуллагь муаллимди ачухна и кар.

Собрание физва, вири хьанва кис,

«Немсери вегьенва…» — рикIер хьана тIар.

 

Нурислама кIвалахзавай Огнида,

Стхадиз кIвализ хкведай хьаначир вахт…

Исакь райондай хуьруьз хьана мугьман:

«Зегьметдин мелез вач, атанва душман».

 

«За зегьметдин мелез физва лагьайла,

Накъвар пайда хьана дидед вилерал.

Мукьва-кьилияр рекье тваз атана —

Мислимат руш хвейиди я гъилерал…»

 

Вах стхадин гьарайдиз физва, авач мас1,

Пакадин юкъуз юлдашар мад хьана.

Вад дишегьли, вад итим, вири цIуд кас,

Колхозди абуруз араба гана.

 

«Фу-яд, шейэр арабада эцигна,

Яхдиз фейиди я, талгьана югъ-йиф.

Эхирни чун лазим чуьлдиз акъатна,

Ана халкьар пара, окопар атIуз…»

 

Дербентдинни Маджалисдин арада,

Са хизан хьиз хьана, чIугуна зегьмет.

«Вацран экверизни авунай кIвалах,

Ксудай мес-къуьж чахъ а бере авачир.

НацIарин кума, а вахтунда даях,

Самолетрин ванци ахвар гудачир.

ВетIери инсанрин атIанвай чара,

Мичекданни2 гьич садахъни авачир…

Сад Аллагьди негьнавай Гитлер — илан,

Дявеяр мад тахкурай чи вилериз».

_____________________

1 Мас — къимет.

2 Мичекдан — ветIерикай хуьн патал ксанвай чка кIевирдай жунадин перде.

Эйзудин  Сайдумов

*  *  *

УстIар ва асланар

(Очеркдай кьилер. Урус чIалай)

Индира Гандиди вуч жаваб ганай

Куьне фикириз тахьуй, устIарди атанвайбуруз ашкъи-гьавалу суьгьбетда лагьана вичин пешедин сирерикай, халичайрин «сафар», «фурар», «КьепIир», «хашар» ва маса чешнейрикай, «чумалдин цуьк», «чубарукар», «кIекер» ва маса нехишрикай­. Ваъ, суьгьбетдач, эгер куьне, са куьн ятIани дериндай гъавурда акьаз кIанз, жузун тавур­тIа, амма ада гьар жуьре агьвалатар рикIел хкида кIвалахдихъ ва халичайрихъ галаз алакъалу — къариба, хъуьруьн къведай ва я са акьван шад тушир.

Мислимат бахди суьгьбетда, месела, советрин девирда арадал атай «тIвар янавай» халичаяр хурунин адетдикай. Ахьтин халичайрикай гьар сеферда анжах сад храдай ва абур выставкайризни музейриз фидай, кьетIен дуьшуьшра пишкешар яз гудай. Адан гъиликайни, официальный заказар тамамариз, государстводин символар, жуьреба-жуьре эмблемаяр, портретар алай халичаяр тIимил хкатнач.

Индира Гандидин шикил авай халича лагьайтIа, устIарди заказ яз ваъ, вичин хушуналди, «ам, Индира Ганди, шадарун патал» хурун кьетIнай. Советрин дишегьлийриз (иллаки дишегьлийриз), Индиядин кинояр хьиз, и чахъ галаз дуст уьлкведин премьер-министрни пара кIандай эхир. А чIавуз Москвада кIелзавай студент хва Агьмедпашадин куьмекдалди ада вичин мураддикай чар кхьена, Индиядиз рекье туна. Жаваб яз, анай «филер алай конвертда аваз» чар хтана. Ам кIелун школадин ингилис чIалан тарсар гузвай учительницадиз са акьван регьят акъавазначир: чар, ада гъавурда турвал, «акцент квай ингилис чIалал» кхьенвай. Чарче Индира Гандиди устIардиз салам-дуьа ракъурзавай, сагърай лугьузвай, амма вичин шикил аваз халича хурун тавун тIалабна, гъавурда твазвай: халичайра инсанрин шикилар тун бажагьат герек я, абура набататрин ва геометриядин нехишар ишлемишайтIа, хъсан я. Вич лугьумир, ихьтин адет Индиядани ава кьван.

Мислимат бахди гьисабзавайвал, хъсан кар я, уьмуьрдай рикIел хтай са куь ятIани инсандиз хъвер гъидайла.

«Асланни руш» ва масабур

Пеше вине кьазвай устIарди, са пата­хъай, чпяй дидейри храй халичайрин чешнейрай са кваг кьванни дегишардай ихтияр вичиз гудач. Девиррин деринрай чал агакьнавай чешнейра са гьихьтин ятIани цIийивилер гьикI хьана, кьетIен дуьшуьшра гьатда ва амукьда. Муькуь патахъай, бажарагълу устIардин фикирриз-кьатIунриз азадвални хас жеда, ада адетдивай михьиз къакъатнавай халичаярни храда. Месела, Мислимат бахди ничхирринни къушарин шикилар тунвай вичин чешнейрай халичаяр храдай. Стха Асанбеган «Рушни аслан» эскиздай ада кьве халича атIана. Фири гуьрчегдиз гарал ахъа хьанвай аслан кьезилдиз катзава, адан вилик квай пацар сад-садал вегьенва, асландални хунча гвай руш ацукьнава. И халичайрикай садахъ, рикIел хкизва устIарди, Белижда ада пуд цIийи халичадин гъалар маса къачунай.

«Уьрдегар алай халичани» вичин чешнедай хранвайди ва адан рикI алайди тир. Садра хизанда пул герек атайла, ам базардиз акъудуниз мажбур хьана. Кьасумхуьруьн базарда (гурлу, ранглу, ван ацалтай, яргъал яхулрин, мукьвал табасаранрин хуьрерайни халкь къвезмай гьафте базар амайла) халича ачухиз агакьнач — адал, кул хьиз, инсанар алтIушна. Гьасятда муьштерини акъатна, са хуьрелви. Ада шак гъизвайвал, СтIалдилай сада и халича базардиз гъизвайдакай виликамаз хабарнавай. Хуьрелвиди лагьана: «Лагь ви къимет». Рахун-луькIуьн тавуна лагьай къимет гана, халича кIватIна, балкIандал кутIунна, адаз килиг хъийиз кIанзавайбурун нарази гьарайриз ябни тагана, хъфена.

«Гьуьлуьн руш» чешнедин пуд гъвечIи халича рикIел хкиз, ада суьгьбетзава:

— Зи са шумуд аял гъвечIизмаз кьейиди я. Пуд йисавай хва, а халичайрикай садак кутуна, сурарал тухванай. За халича хкун тавун, бала гьадак кваз кучукун тIалабнай. Ахпа ам заз ахварай акуна, ада лугьузвай: «Я бах, и халичадин цакар заз акьахзава». Лазим тушир ам халичадик кваз кучукун…

Чан акьалтай шикил

Мислимат бахдин халичайра мукьвал-мукьвал къушарин, белки, гьабурулайни гзаф асланрин шикилар гьатдай. Вучиз икI ятIа, ада садрани фикирайди туш, гьакI хьана физвай ман. Ингье къачун искусстводин гьар жуьре хилера кIвалахзавай устIарриз ала жейран, ам Мислимат бахдин са чешнедани гьатнач. Вучиз ятIани, гьакI жезвай ман…

Асландин шикил алай са халича иллаки адан рикIелай алат тийидайди хьана. Адаз гьеле жегьил девирда ихьтин мах ван атанай. Са кьегьал жегьилдиз кихлигзавайда ам мехъер авур сифте йифиз рекьидайди лагьана. Вахт алукьна, и жегьилдиз мехъер авуна. Амни свас чпиз гьазурнавай кIвале агална, къецихъни къаравулар акъвазарна. Анжах абурукай чара хьанач: кIвалин къавукай вичин гъалунай агъуз хушракан эвичIна, пехъи ничхирдиз элкъвей ада бахтсуз чам кукIварна. Белки, и мах рикIел хтана, фикирра гъалаба гьатнай жеди. АтIана тарарай акъудай халича (гьикьван чеб тик­рар хъхьайтIани, устIардин уьмуьрда гьамиша суварин ранг янавай декьикьаяр!) цлак куьрсарна, адалай вилер аладарна, рази яз амукьай ам ял ягъиз агалтна.

— Хурушумар алукьзавай, хуьруьз нехир хквезвай вахт тир, — суьгьбетзава ада. — Аялар, абур заз а чIавуз пуд яни, кьуд яни хьанвай, кIвале авачир, зун тек я. И халичадал алай аслан заз иллаки бегенмиш тир: хкахьай ал рангунин, чинин кIалуб гьяркьуь, вичин фиридин гуьрчегвал ахпа! Килигзава зун адаз, бирдан акуна — адан къацу вилер чан алайбур я, абуру зун гуьзетзава. РикI аватна зи, къарагъна кат зун кIваляй…

«Дуьнья я ман…»

Им, геж хьанатIани, эхирни акъатай адан шииррин эвелимжи ктабдин тIвар я. И гафара, кьезилдиз кьатIунзавайвал, инсандиз ганвайди, къуй ам гьамиша къениди тахьурай, кьабулунни ава, яргъал уьмуьрда гзаф крарай акъатай, вири акур инсандин кьезил ягьанатдин хъверни.

— Зун и дуьньядиз атай гьа сифте йикъа­лай эгечIна шаир я, — зарафатзава ада. — Йигарар гатазвай хармандилай хтай дидеди зун йифиз ханай. Пакамахъ, юкь шалуналди кутIунна, ам хармандал хъфена. Дишегьли, аял хьана лугьуз, гатун юкъуз­ кIвале къаткич эхир… Зун кьуьзуь бадедихъ галаз амукьна, амни михьиз лахлах хьанвайди, вичел, аялдал хьиз, вил алаз кIанзавайди. Мад за вуч ийидай, башламишна жуван «мани». Къенин къалди язама.

Мислимат бахди шиирар кхьизвайди чир хьайила, чун са акьван аламат хьаначир: устIардин рикIяй маниярни атун мегер тIебии кар тушни? Аламат чун ахпа хьанай, ктабда гьатнавай адан шиирар кIелайла.

Ибур лезги дишегьлийри шад ва рикI хайи декьикьайра, эхир авачир кIвалахдик кваз, гьисаб тежер кьадарда лагьанвай манийрикай-бендерикай тушир. «Дуьнья я ман…» кIватIал милли поэзиядин адетрал амал ийизвай,  дугъриданни, пешекар шаирдин эсеррикай ибарат хьанвай. «Мислимат я шаир — фарман, ван тийир, / Пис гаф лугьуч, гур жавабдал атайла». И дуьньяда вири, бязи вахтара лап кудай тегьер, дердерал ишиннаватIани, бинедай ам тежер­ кьван гуьрчег я, ада инсандиз тагузвай ­жуь­ре паяр авач. «Зун чубарук я дуьньяда, / Ширин уьмуьр тухузвай…» Эхь, геж шиирра маса гафарни ава: «Вуч залум я и кьуьзуьвал? Яраб ятIа им асивал? / Ганачир за ваз разивал, бедендин гьал сагъ авайла…» Дишегьли патал кьилинди я — «зи нурлу экв, зи бахтунин гъед — зи хизан». Ада вичин аялрихъ элкъвена, насигьатдин шиирар кхьизва, амма абур виридаз лугьузвайбур я. ­Бирдан ерли гуьзлемиш тавур карни: са девирра анжах пуд класс акьалтIарай хуьруьн яшлу дишегьлидин ктабда чал Низами Генжевидин шиирдиз кхьенвай тезкирени гьалтзава, вичикай юкьван асирдин араб писатель ал-Куфиди хабар гузвай, Мис­лимат бахдиз фикир ийиз кIанзавайвал, дегь девирра хайи Кьулан СтIалар алай чкадал хьайи гурлу Билистан шегьердикай шиирни…

А. Омаров