Дагъларин уьлкведин мулкунал цIудралди миллетар яшамиш жезва. Бинелу халкьарилай гъейри масадбурни. Урусар, гуржияр, эрменияр, грекар, узбекар, татарар… Гьарда вичелай алакьдайвал республикадин халкь­дин майишатдин хилера зегьмет чIугвазва, экономика, яшайиш, культура вилик тухуник чпин пай кутазва.  Авайвал лагьайтIа, абурун бинейрикай, яшайишдикай, адетрикай, кар-кеспидикай, материальный, руьгьдин ивиррикай, медениятдикай виридаз чизвач. И кар фикирда кьуна, чна къе урус халкьдиз и макъала бахшзава.

2010-йисуз кьиле тухвай Россиядин переписдин делилралди, Дагъус­танда 104020 кас урусар яшамиш жезвай. Ида республикадин агьалийрин умуми кьадардин 3,57 процент тешкилзавай. Урус миллетдин 80 процент агьалияр республикадин шегьерра би­неламиш хьанва. ИкI, 2006-йисуз Къизлярда авай урусри 54 процент тешкилзавай. Дагъларин уьлкведин меркездани (18 процент), Комсомольский (81 процент) , Дубки (16 процент), Сулак (12 процент) поселокра абуру еке чка кьазвай. Инал гьайифдивди рикIел хкун лазим я хьи, уьлкве гьатай перестройкадин, демократиядин йисара, СССР-дин чкадал цIийи государствояр арадал атунин гьалара Дагъустандин шегьеррай гзаф урусар хъфидай чкадал атана. Мисал яз, Къизляр райондай 19835 урус хъфена.  ГьакI Махачкъаладайни, Избербашдайни, Каспийскдайни…

Хуьрерикай рахайтIа, урус халкьдин векилар (терский казакар) Терек вацIун къерехра, Къизляр ва Тарумовский районрин мулкара яшамиш жезва. Урус  миллетдин векилар Бабаюрт, Хасавюрт, Ногъай, Дербент, Буйнакский районрани ава.

Тайин хьанвайвал, Дагъларин уьлкведа урусрин сад лагьай хуьрер XV асирдин эхирра ва XVI асирдин кьвед лагьай паюна арадал къвез гатIунна. 1588-1589-йисара Терек вацIун чешмейрив Терки тIвар алаз сад лагьай къеле эцигна. Адаз гьатта шегьерни лугьузвай.

Кьвед лагьай сеферда Дагъустандиз урусар атун  I Петрдин Персиядиз финин сиягьатдихъ галаз алакъалу хьа­на. Пачагьдин буйругъдалди, 1722-йисуз Аграханский полуостровдал къеле ва маса сенгерар эцигна. Сулак, Ор­та-Буга, Рубас вацIарин ва Каспий гьуьлуьн къерехра гъвечIи хуьрер  кутуна ва чапхунчийрин, гьакI чкадин инсанрин гьужумрикай хуьдай чкаяр туь­кIуьр­на. 1724-йисуз — Пак Хаш, 1735-йи­суз Къизлярдин къелеяр эцигна куьтягьна.

1813-йисуз Россиядини Персияди Гуьлуьстандин ислягьвилин икьрардал къулар чIугурдалай гуьгъуьниз уру­сар Дагъустандиз атун давам хьана. Абурун кьушунар Къази-Къумух, Кьурагь, Ахцегь, Чирагъ хуьрера акъ­в­а­зарна.

ХIХ асирдин пудкъад лагьай йисара Урусатдин пачагьлугъди колонияр арадал гъунин сиясатдиз артух фи­кир гана. Идахъ галаз алакъалу яз чпин гъилик ийизвай Дагъустандин чи­лерални урус агьалияр рекье туна. Абуру Терский ва Дагъустандин областра кIвал-югъ кутуна. Идалай гуь­гъуь­низ урусар Дагъларин уьлкведиз 1905-йисан инкъилабдилай гуьгъуьниз ахмиш хьана. Абур Къизлярдин, Хасавюртдин, Темир-Хан-Шурадин округриз атана. Ватандин ЧIехи дяведин вилик квай ва дяведин йисарани, адалай гуьгъуьнизни Дагъустандиз хейлин урус пешекарар атана. Гьа икI, 1950-йисуз Дагъустанда авай урусри 213,8 агъзур кас тешкилзавай. Урус халкьдин векилар чеб яшамиш жезвай­ чкайра магьсулдарвилел, уьзуьмчивилел, балугъчивилел, малдарвилел, майвачивилел, гъуьрчехъанвилел машгъул жезвай. Терский областда авай урусри гьеле XVII асирда ци­пицI­рикай чехир хкудзавай. 1865-йисуз Къизлярда коньякар акъуддай сад лагьай завод эцигна. 1867-йисуз абурун кьадар цIеридав агакьнавай. Чехирар гьазурзавай 63 завод авай.

ХIХ асирдин сифте кьилера регионда ипекдин гъалар ийидай фабрикаяр майдандиз акъатиз гатIунна. 1775-йисуз Къизлярда кардик квай ипекдин  4 завод авайтIа, ХIХ асирдин юкьвара абурун къадар 24-дав агакьна. И вахтунда  Къизлярдин мулкарал 559 карханади кIвалахзавай. Гьа гьисабдай яз 283 регъвери, керпичар ва эцигунардай маса шейэр гьазурдай 152, некIе­дин 47, кIарас гьялдай 12, нафтIадин 11, киреж хкуддай 9, хамар гьялдай 7, запун гьазурдай 7 ва маса заводри. Ихьтин краралди Къизлярдин ва адан къваларив гвай казакрин хуьрерин агьалийри Дагъустандин экономика, промышленность вилик тухуник аквадай хьтин пай кутуна.

Лугьун лазим я хьи, урус халкьдин­ векилри Дагъустанда образование, медицина, культура, искусство, промышленность вилик тухуниз еке куьмек гана. 1838-йисуз Дербентда урус школа ачухна. 1904-йисуз гьа ина чехирчи пешекарар гьазурдай школа, 1911-йисуз Темир-Хан-Шурада ремесленный школа кардик кутуна.

1938-йисуз дагъустанвийрин савадсузвал квадарун патал Ростовдин, Москвадин, Орелдин, Калининдин, Горькийдин педучилищеяр куьтягьай 250 урус муаллим Дагъустандин хуь­рериз рекье тунай. 1940-йисарин сифте кьилера ва юкьвара Дагъустандиз мадни вад агъзурдав агакьна урус муаллимар атанай.

Дагъвийрин сагъламвал мягькемарунин, садакай садак акатзавай хаталу азаррин вилик пад кьунин ва абур михьиз тергунин, рекьизвай агьалийрин кьадар тIимиларунин карда машгьур военный хирург Н.Пирогова, духтурар Э.Андреевскийди, А.Годзиевскийди пара зегьмет чIугуна. Урус духтурри ва алимри Дагъустандин здра­воохранение арадал гъуникни еке пай кутуна. 1921-йисуз Дагъустандин ше­гьерра 18 духтурди кIвалахзавай, абурни вири Урусатдай атанвайбур тир: С.Казаров, Н.Агриколянский, Н.Уса­чев, Р. Цюпак, Махачкъаладин мед­институтда кIвалахай профессорар, доцентар — М. Кумаритов, Ф.Боро­дулин, И.Шаров, Г.Руднев, В.Бо­жов­­ский, М.Доброхотов, А.Россов, Н.Мордовинкин, А.Подварко, Н.Курюмов, В.Глазов, И.Мишенин…

Урус халкьдин векилри Дагъларин уьлкведин илим, культура, искусство вилик тухуникни чпелай алакьдайвал къуьн кутуна. Абурун арада биолог Н.Кузнецов, геологар  — М.Коншин, И.Стрижев, Д.Голубятников, В.Суетнов, лингвистар — И.Мешанинов, С.Боховская, А.Генко, Н.Дмитриев, Л.Жирков, археолог В.Котович, фольклористар — А.Назаревич, В.Кирюхин, тарихчияр — А.Криштопа, В.Егорова ва масабур авай.

Дагъустандиз атай бязи урусри музыкальный искусство вини дережадиз акъудунин кардани бегьерлувилелди кIвалахна. Инкъилаб жедалди вилик музыкадин рекьяй тарсар гунал М.Сухова ва В.Молево машгъул жезвай. 1920-1930-йисара дагъвийрин аялриз музыкадин рекьяй образование И. Сафонова, О.Тимушева, М.Шувалова, М.Андреева-Петровскаяди, И.Савченкоди, С.Иванова, дяведин йисара И.Шапошникова, В.Кривоносова, Н.Иванова, В.Борисава гана.

Дагъларин уьлкведин сегьнедин искусство тестикь хьуниз, вилик финиз урусрин театррин деятелри гзаф куьмекна. Советрин гьукум тестикь хьайила, Темир-Хан-Шурада, Порт-Петровскда, Дербентда художественный, музыкальный ва театрдин студияр, музыкадинни театрдин техникум  кардик кутунай. 1925-йисан 25-октябрдиз М. Горькийдин тIварунихъ галай урусрин госдрамтеатр тешкилнай. Адан къвалав ачухай студияда лезгийрин, къумукьрин, аваррин ва маса миллетрин театррин векилриз сегьнедин искусстводай чирвилер ганай.

Ватандин ЧIехи дяведин йисара Яру Армиядин кар алай къуватар, полкар, частар урус халкьдин миллетдикай ибарат тир. Абуру фашистрихъ галаз еке дирибашвилелди, уьтквемвилелди женгер чIугуна. Гьа гьисабдай яз дагъустанви урусрини. Абурукай 28 кьегьалдиз Советрин Союздин Игитвилин тIвар гана. Дяведилай гуьгъуьниз Дагъустандин карханайра, хуьруьн майишатда, идарайра зегьмет чIугвазвай 24 дагъустанви урус Социализмдин Зегьметдин Игит лагьай тIварцIиз лайихлу хьана. 1999-йисуз Дагъустандал бандитрин дестейри вегьейла, урус халкьдин аскерар, офицерар генераларни кьиле аваз куьмекдиз атана. Чапхунчияр атайвал кат хъийидай чкадал гъана.

Урус халкьдин векилри алай вахтундани Дагъустандин халкьдин майи­шатдин вири хилера зегьмет чIугваз­ва­­, республика абад ийидай крариз рехъ ачухзава. Къе чавай урус халкь га­лачиз Дагъустан фикирдиз гъиз жедач. Дагълух уьлкведикай кьвед ла­гьай­ ватан хьанвай ксари дагъвийрихъ галаз стхавилелди, дуствилелди уьмуьр кечир­мишзава, республика мадни абад авун патал зегьмет чIуг­вазва.

Хийир Эмиров