Дагъустан вири девирра сиягьатчияр, алимар, писателарни художникар патал гьакьван девлетлу гьиссер, къаматар, кьисметар ачухиз (багъишиз) хьайи ватан тирди тарихра фадлай гьатнава.

“Перестройщикри” арадал гъайи “викIегь” 90-йисарин шулугъри, Дагъустандикай жуьреба-жуьре СМИ-ри чукIуриз хьайи чIулав гъибетри хейлин ксариз чи  гьакъикъат такIанарна. Мугьманрин кьадарни хейлин тIимил хьана.

Гена, Аллагьдиз шукур, яваш-яваш чIулав лекеяр алатзава, чиниз къвезвай мугьманрин, туристрин кьадарни гзаф жезва.

Дагъларин уьлкведин мулкарал, гьи тереф къачуртIани, атайбурун вил ту­худай­, къулайдаказ ял ягъиз, сагъламвал мягькемариз, руьгьдин девлетар артухариз жедай пипIер гзаф ала. Гьахьтинбурукай садни чи  меркездивай са акьван яр­гъа авачир къумадин дагъ — Сарыкъум я. Адакай чи тарихчийри, географри, писа­телрини художникри тIимил кхьенвач. Халкьдин сиверай кIватIнавай риваятарни гзаф я. Са бязибур чал илимрин доктор, ДГПУ-дин профессор Б.Акаеван кхьинрани гьалтзава. Чна абурукай бязибур гьеле 1995-йисуз лезги чIалаз элкъуьрнай. Абур чав гилани гумай.

Туризмдиз рекьер ачух хъжезвай алай аямда, а риваятрихъ гьар садан итиж артухардай метлеб авайди гьисаба кьуна, чаз абурукай кIелзавайбуруз теклифиз кIанзава.

Адетдинди тушир къумадин и дагъ Къумтуркъала хуьруьн патав, Шура вацIун чапла къерехда хкаж хьанва. Къумукь чIалай лезги чIалаз элкъуьрайла, а дагъдин тIвар “Хъипи къум” жезва. Ам тIебиатдин гзаф надир, ажайиб имарат, аламат я. Адан кьакьанвилел 251 метр ала. Европада мад ихьтин къумадин дагъ гьалтзавач.

Ам акур гьар сада кIанзни-такIанз суал гуда: гьуьлуьвай икьван яргъа, Кавказдин дагъ­ларин кIане, ачух чуьллерин юкьвал ихь­­­тин­ тек дагъ, вични икьван михьи хъипи къумадинди, гьикI арадал атанатIа? Иллаки гатфариз, кьуд пад къацу жедайла, и дагъ вирибурукай хкатна ажайибдиз аквада. Рагъ алай йикъара ада къизилдин рангаралди цIарцIар гуда.

Са сеферда а дагъдиз студентар галаз сиягьатдиз фейила, республикада тIвар-ван авай тарихчи, алим ва муаллим, хайи край чирунин рекье еке чархачи Булач  Гьажиева  Сарыкъум арадал атуникай са шумуд риваят ачухна.

* * *

Сад лагьайди.  Са сеферда Насиб тIвар алай зурба пагьливан Каспий гьуьлелай дагълариз хъфизвай. Адан чекмеяр куьгьне хьана, тIеквенар акъатнавай. Къумади тIушуниз акурла, ада кIвачелай чекмеяр хутIунна, абура авай къум эхчIирна — чилел гьа ихьтин зурба дагъ арадал атана.

* * *

Кьвед лагьайди.  Са жегьил Къумтуркъа­ладавай тIавус рушал ашукь хьана. Амма а же­­гьил итимар ягъиз рекьидай къачагъ яз машгьур тир. Рушан бубади адаз руш а дуьшуьшда­ гуда лагьана хьи, эгер къачагъвиле­рал эхир эцигна, Шура вацIун къерехда авай къацу дуьзендал къизилдин дагъ эцигайтIа. Вични акьван­ кьакьанди жен хьи, герек адан кьилелай килигайла, руш авай кIвалерин балхунар акван.

Жегьил вичиз гайи тапшуругъ кьилиз акъу­дунив эгечIна. Ам рушал  акьван ашукь хьанвай хьи, йикъар, йисар  рекьиз, ада гьуьлелай къум гъиз, и чуьлда экIяна. Эхирни ахьтин дагъ хкаж хьана хьи, адан кьилелай кили­гайла, Къумтуркъала хуьре авай гуьзел ру­шан балхунар аквазвай. Рушани вичин балхундикай  гада гуьзетзавай. Ингье абур сад-садал дуьшуьш хьана. Амма гададиз руш ­чир жезмачир,­ ам сифте акурдаз ухшар амачир — кьуьзуь хьанвай.

Садлагьана гадади вичин чурудал гъил вегьена, анай са гъапавай чIарар акъудна. Ки­ли­гайтIа — абурни рехи хьанвай. Гададиз чир хьа­на хьи, вахтар гзаф алатнава, руш хьиз, вични кьуьзуь я. Гьа икI, абуруз чпиз чеб чир хъхьана, сад-садан гарданра гьатна, гъилер ачух техжез, сад-садак ккIана. ИкI, санал алаз, кьадарсуз чIехи кIанивилин гуьмбетдиз элкъвена, къая хьиз акъвазна. Гадади эцигай къумадин дагъни и чуьлдал алама.

* * *

И чуьлдиз, гзаф сиягьатчияр хьиз, вичин вахтунда французрин зурба писатель, романист Александр  Дюмани  атана. Адахъ тIвар-ван авай художник  Жан-Пьер  Муанени  галай. Сарыкъумдин дагъ акур абурувай анлай гьакI элячIна физ хьанач. Ихьтин аламатдин гуьмбет, тIебиатдин ядигар абуруз сад­рани акурди тушир. Гьелбетда, абурузни чкадин агьалийривай къумадин и дагъ гьикI арадал атайди ятIа чириз кIан хьана. Ингье чкадин агьалийри абуруз гьихьтин риваят ачухнайтIа:

— Къумтуркъала хуьряй тир кьве стха са ханумдал ашукь хьана. Ам лагьайтIа, гьуьлуьн юкьва кьураматдал алай къеледа яшамиш жезвай. Анизни анжах луьткведа аваз физ жедай. Рушаз, шивцел акьахна, кард гваз ачух чуьлда гъуьрч авун хуш тир.

Эхирни ашукь хьанвай стхайриз руша жа­ваб гана: гьар ни фад вич алай кьурамат чIе­хи чилихъ галаз сад жедай рехъ туькIуь­рай­тIа, ам гьадаз гъуьлуьз фида. ИкI, кьве стха и четин месэла фад гьялун патал кьве терефдихъ рекье гьатна. ЧIехи стха дагъларихъди, Кубачидиз фена, анин устIарривай вичиз рагар кукI­вариз жедай хьтин зурба тур гатун тIалабна.

ГъвечIи стха гьуьлуьхъди фена. Вичини ахьтин чIехи чувал къачуна хьи, ана авай къум ичIирайла, ханумдин къеледилай гьуьлуьн къерехдал кьван яд кIеви чилиз элкъведай.

ЧIехи стхадин мурад фад кьилиз акъатна. УстIарри адаз гьа Кубачидай гуьзел ханум авай кIвалерив кьван агакьдай зурба тур га­та­­на.­ ГъвечIи стхадивай къеледин рекьин анжах са паюниз физ хьанвай. Къум авай чIехи чувалди бегьем юргъунарнавай ам са геренда­ ял акъадариз акъвазна. Бирдан адаз чилер зурзадай хьтин ванер хьана, гуя хаму бал­кIан­рин рамагди гьуьлуьхъди гьерекатзава. Вич лугьумир кьван, и чIавуз чIехи стхади, ту­рунив ягъиз, кьакьан рагар кукIварзавай. Ихьтин агьва­латди кIевиз къарсурай гъвечIи стха, залан чувал кIулал хуьз тахьана, алукьна. Чи­лел­ ава­тай чувални гьасятда пад хьана, къум чкIа­на. Бахтсуз гъвечIи стха а къумадин дагъдик акатна, къени ачух чуьлдал гьакI алама.

* * *

Ихьтин риваятар ван хьайи чIехи писателди вичин “Кавказ” тIвар алай ктабда тамам са кьил Сарыкъумдин дагъдиз ва Къумтуркъала хуьруьз талукьарнава.

* * *

1928-йисан 22-июндиз акъатнавай “Яру Дагъустан” газетдин 141 (1859)-нумрада Сарыкъум дагъдикай урус шаир  Наталья  Вержайскаяди  кхьенвай шиир-риваят чап­нава:­

И мани хупI ацIанва

Сесерив  пашман.

Къумтуркъалад патав гва

Къумадин лакьан,

Вични лап кьакьан.

 

Гилани, вахт цIийи яз,

Гьа мани пашман

Суза хьиз я, хци я,

Залан я гьакьван.

 

Дагъдал къайи къан алай —

Гар галай саврух.

И чилерал хан алай

Вагьши ва савух.

Папар авай вагьшидихъ

Гаремда са виш.

Амма са паб кIани тир,

Хан ийиз тешвиш.

Загьидатал ам гьинай

ХьанайтIа дуьшуьш?!

 

Дагъдал къайи къан алай —

Гар галай саврух.

Хан гъуьрчез фей ван авай,

Вагьши ва савух.

Адан нуькер атана,

Загьидат — ялгъуз,

Йифиз санал ксана,

Мекьи я лугьуз…

 

Кьуьд алатна, гатфариз

А руш — шумал таз,

Къарникъуз хьиз марфарик,

ЭгечIна дакIваз.

Хтай чIавуз кIвализ хан,

ХупI мусибат кар —

Загьидата гана чан,

Алукьдайла яр…

 

Дагъдал къайи къан алай —

Гар галай саврух.

Папан сурал къван алай

Вагьшидин савух.

Ада эмир кхьена

Папариз амай:

Гьар са юкъуз, чуьхвена,

Къум хкин гьуьляй,

Сурал вегьин кьейидан,

Гьа — гьадан хъиляй…

 

Дагъдал къайи къан ала —

Гар галай саврух.

Фадлай инихъ хан амач —

Къанлу ва савух.

Амма чуьлдал къумад дагъ

Алама кьакьан.

КуькIуьнзава адал рагъ,

Ифириз лакьан.

Дишегьлийрин гъилери

Авурди хкаж,

Гъамлу накъвад кьелери

Авурди акъаж…

Гьа-гьа мани гъамарин

Къени япариз

Къвезма, девир я дегиш,

Масад я ериш…

Мердали  Жалилов