Россиядин тарихда женгинин баркаллувал, урусрин яракьдин гьайбат къалурай вакъиаяр тIимил хьанач. Абурукай садни 1853-йисан 30-ноябрдиз туьркверин Синоп шегьердин къвалав, ЧIулав гьуьлуьн къерехрив кьиле фейи ва урусрин флотди гъалибвал къазанмишай женг я.
Ам арадал атунихъни вичин себебар авай. Талукь чкайрай хабарар агакьайвал, туьрквериз, хабарсуз гьужумна, Сухуми ва Поти шегьерар кьаз кIанзавай. Ихьтин нагьакьан кардин вилик пад кьун патал Урусатдин гьуьлерин министр, князь Меньшикова Анатолиядин къерехрив вице-адмирал Павел Нахимов кьиле аваз “Императрица Мария”, “Чесма” ва “Ростислав” гимийрин командаяр рекье туна.
Синоп шегьер Севастополдивай 300 километрдин яргъа авай. Урусрин эскадра Синопдин гавандив 23-ноябрдиз агакьна. Павел Нахимоваз бухтада гьуьлуьн къерехда авай ругуд батареяди хуьзвай туьркверин гимияр акуна. Ада гьасятда порт элкъуьрна кьунин къарарни акъудна. Севастополдай алава куьмекни агакь хъувурла, туьркверин гимийрал гьужумдайвал.
28-ноябрдиз куьмек агакьна: контр-адмирал Ф.Новосильский кьиле авай эскадра. Ам 120 туп алай “Париж”, “Великий князь Константин” ва “Три святителя” гимийрикай, “Кагул”, “Кулевчи” фрегатрикай ибарат тир. Нахимоваз малум хьайивал, туьрквериз куьмек гуз Англиядин ва Франциядин гимиярни атун мумкин тир. Гьавиляй ада мад гежел тевгьин кьетIна ва гьужумдин серенжемрив эгечIунин буйругъ гана.
Кьве колоннадиз пайнавай урусрин гимийри виликди гьерекатна. Елкенар алай фрегатри яргъалай абур гуьзетун герек тир, лазим вахтунда зайиф жезвай морякриз куьмекдин гъил яргъи ийидайвал. Нахимова тупарин командирриз шегьердин агьалияр яшамиш жезвай магьлейриз гуьлле гун тавунин буйругъ ганвай. Абуру чпин гьайбат туьркверин гимийриз, артиллериядин батареяйриз къалурна кIанзавай.
30-ноябрдин экуьнахъ марф къваз эгечIна. Вижевай гарни авай. Им душмандал женг илитIдай къулай гьава тушир. ЯтIани экуьнин сятдин цIудан зураз урусрин гимийри виликди сирнавна. Бухтада туьркверин 7 фрегат ва 3 корвет акъвазнавай. Абур артиллериядин 4 батареяди хуьзвай. Нисинилай алатайла, “Аунни-Аллагь” фрегатди урусрин гимийрал гуьллейрин хар къурна. “Императрица Мария” гимидин хейлин чкайриз зиян гана, ятIани ада мадни виликди гьерекатна ва ам “Аунни-Аллагь” гимидин къаншарда акъвазна. Адаз тупарай гуьлле гана. Туьркверин гимидивай дурум гуз хьанач, ам къерехдиз катна. Гила урусри “Фазли-Аллагь” фрегатдал гьужумна. Са тIимил вахтни алатнач, ада цIай кьуна. Морякри циз хкадарна. Идалай гуьгъуьниз “Императрица Марияди” туьркверин батареяйриз гуьлле гана.
Гьа и саягъда “Великий князь Константин” гимидин командадини туьркверин “Навек-Бахри” ва “Несими-Зефер” фрегатарни хъиткьинарна, абур цIун ялавра гьатна. “Чесма” гимидин артиллеристри туьркверин 3 ва 4 лагьай батареяяр кукIварна. “Париж” гимидин яракьрин гьунар туьркверин 5-батареяди, “Гюли-Сефид” корветди”, “Дамиад”, “Низамие” фрегатри чпелди гьиссна. Абурухъ женг давамардай къуват амукьнач.
Урусрин муькуь гимийрини Нахимовани Новосильскийди вилик эцигай тапшуругъар устадвилелди ва, чпиз лап тIимил зиянар къачуна, кьилиз акъудна. Туьркверин “Каиди-Зефер”, “Низамие”, “Фейзе-Меабуд” гимияр женгиникай хкудна. Садбуру цIай кьуна, муькуьбур ярх хьана.
Женг кьиле физвай вахтунда урусриз мадни куьмекар хтана: “Одесса”, “Крым” ва “Херсонес” фрегатар. Йикъан сятдин кьудалди Синопдин бухтада авай туьркверин вири флот барбатIна. Анжах Ягьия-бейди регьбервал гузвай “Таиф” фрегатдилай женгинин майдандай экъечIиз ва катиз алакьна. Ада Туьркиядин пачагь Султан Абдул-Межидаз эскадра кукIварнавайдакай хабарни гана. Амма Султанан жаваб масад хьана: “Женгинин майдандай катдалди, виридахъ галаз ана телеф хьанайтIа, хъсан тир”.
И женгина туьркверин эскадрадин командующий вице-адмирал Осман-паша ва кьве командирни есирда гьатнай. Женгина къалурай кьегьалвилерай Нахимоваз Пак Георгийдин 2-дережадин орден ва ахпа адмиралдин чинни ганай.
Хийир Эмиров
