Дуьньяда кьетIен сирлувилинни маналувилин пешекарвилер ава. Абурукай сад гъилин хатIарин къадим ктабар жагъурунин ва хуьнин фондунин иеси ва араб кхьинрай каллиграф-художниквилин пеше я. Агъадихъ вичикай ихтилат физвай  Мирзоев  Гьажи  Ширинбег  гьахьтин надир пешекар хьиз машгьур я. Ам 1981-йисуз Ахцегьа механизатор Гьабибан зегьметкеш хизанда дидедиз хьана. ГъвечIи чIавалай капI, мусурман диндин месэлайриз итиж  ийиз хьайи ада Ахцегьрин 1-нумрадин юкьван мектеб ва Дербентда Ислам диндин Абдулла-эфендидин тIварунихъ галай “Ба­буль-Абваб” университет акьал­тIар­на. Араб каллиграфиядин сирер  ва куьгьне ктабар, жилдер ахкьалжиз, туькIуьр хъийиз Азербайжанда ва Туьркияда машгьур устадривай чир­на. Алай вахтунда, Ахцегьрин жуьмя-мис­кIин­дин имамдин куьмекчивиле кIва­лахиз, жемятдиз диндин рекьяй къуллугъзава ва ара­бист-алим Гьажикеремалидин тIварунихъ галай медресада тар­сар­ гузва. Диндин ва шариатдин чир­­­вилер Гьажи Ширинбега вичин муаллим, рагьметлу шейх Ху­рик Сиражутдин эфендидивай къачуна, гила диндин “Бабуль-Абваб”  тешкилатдин регьбер, шейх Исамудин эфен­дидивай тарсар къачузва.

— Ширинбег стха, гъилин хатIа­рин куьгьне ктабар кIватIунин фикирдал вун мус атана ва и надир гьевескарвал квелай гатIунна? — суал гузва чна адахъ галаз гъилин хатIарин хсуси фондунин ктабханада кьиле фейи суьгьбетдин эвел кьиляй. И мурад-метлеб патал къулай кьилдин махсус чка ада вичин кIвалин гьаятда эцигнава.

— Куьгьне ктабар кIватI хъувунин фикирдал зун гьеле школада 10-класс кIелзавайла, чи кIвале рагьметлу Къази бубадин гъилин ха­тIарин Къуръан ва араб гьарфаралди гъилин хатIарин са шумуд ктаб аваз акурла, атана. Эгер гъуьрчехъанвилелди кьил хуьз хьайи чи бубайрин (чIехи буба Амрагь, адан бубаярни машгьур гъуьрчехъанар тир) кIвале ихьтин ктабар аватIа, муаллимрин, алимрин, динэгьлийрин кIвалера абур мадни пара амукьун лазим я, фикирна за. Иштягь недайла къведа лугьурвал, гила им зи уьумуьрдин са пай хьанва. Советрин девирда араб графикадин гзаф литература, Къуръанар я лугьуз (гьакъикъатда, абурун са пай чи милли тарихдин, медениятдинбур тир),  цIай яна, вацIуз гадарна, кьасухдай пуч авурди заз чизвай. Амма гъавурдик кваз хьайи пара ксарилай абур чинеба хуьз, къутармишиз алакьна. Чи девирда абур пIи­рерин къенерайни, куьгьне кIвалерин кьечIерайни, бадейрин подвалриз гадарнавай куьгьне сандухрайни, гьатта яргъал дагъларин магъарайрайни гъиле гьат хъийизва. 2000-йи­салай кьулухъ зун абур жа­гъуриз, санал кIватI хъийиз алахънава.

—    Жагъизвани?

— Эхь, гьелбетда. Къекъведай кIвачера цаз акьада лугьуда. Араб графикадин куьгьне пара ктабар къени Ахцегьа идан-адан кIвалера хейлин ама. Абур бубайрилай атанвай багьа аманатар хьиз хуьзва. Къалура лагьайла, инанмишсуздаказ  къалур тийидайбурни, пулдихъ маса гуз кIанзавайбурни, “чна идаз-адаз къалурна, садавайни кIелиз хьанач” лугьуз, кагьулвалдайбурни­ ава. Амма кIелиз тежедай са ктабни авайди туш. Чи девирда пешекарри гьатта дегь заманайрин клинописарни кваз кIелзава. Гъавурдик квай, милли культурадихъ рикI кузвай ксари чпин хушуналди ктабар вахкузва. Бязи ктабар пулдихъ ма­са къачузва.

Къаних вил авай абурувай гьа чпи лагьай къиметдихъ маса къахчун тавуртIа, абур маса халкьарин векилриз, гьатта чи душманризни гьакъидихъ гуз гьазур я. Зун чи районда гадарнавай дагълух хуьрера куьгьне ктабрихъ къекъвена. Са кьадарбур гьанра чкIанвай мис­кIин­рин цларайни фурарай ахкъудна хкана. Бязибур вахтуни ва ламувили лап харапIнавай. И мукьвара, дуь­шуьшдай хьиз, Ахцегьа рагь­мет­лу Гьейзе муаллимдин куьгьне кIвалер ремонтдайла, анин цлай са шумуд ктаб ахкъатна. ЦIудалай гзаф ктабар за Бакуда авай ахцегьвийривай, Къуба патан лезгийривай хкана: пишкеш авурбурни, пулдихъ маса гайи ксарни хьана. Азербайжанда кIелдайла, Бакуда гъилин хатIарин са архивда заз, дуьшуьшдай хьиз, Къазикъумух Сурхай хан­­ди гьижрадин 1200-йисуз, вичин азарлу хва Мегьамед-ТIагьиралай незуьр-садакьа яз, Ахцегь райондин Ялцугърин хуьруьн жуьмя-мис­кIин­диз ганвай гъилин хатIарин Къуръан акуна. Ктабар маса къачудай пул гьинай къвезва лагьай­тIа,  пулдин такьатар ватанперес, Аллагь рикIел алай са алимди (тIвар кьадач) гузва. Вичелай Аллагь рази хьурай, чан сагърай!

—    Ви ктабханада лап куьгьне ктаб гьи йисанди я? Адаз кили­гай­тIа, жедани?

— Жеда, гьелбетда, ингье, — лагьана, ада, кьезилдиз суфради­хъай къарагъна, кьацIалай тумаждин жилдинавай са еке ктаб къачуна, чи вилик эцигна. —  Ингье, месела, им гьижрадин 1130-йисуз ахцегьви Гьажи Мустафа-эфендиди вичин гъилералди кхьин хъувунвай “Шаргъ Кафия” надир  ктаб я — араб чIа­лан грамматика. ГьакI 1131-йисуз­ кхьин хъувунвай араб чIалан морфологиядин гъилин хатIарин ктабни ава. Ибур гьа вахтара Ахцегьа медресайрин учебникар тир жеди.

—    Гьи месэлайрай, яни гьи тематикадин ктабар вахъ гзаф ава?

— Диндинбур, шариатдинбур. Амма илимдин ва эдебиятдинбурни ава. Месела, Алидж хуьряй тир Мегьамед Алиджидин гъилин ха­тIа­рин пуд ктаб ава: кьвед оригинал, сад копия. Абурукай сад астрономиядин, сад  шариатдин, садни Мегьамед (с.а.с.) пайгъамбардин уьмуьрдикай кхьенвайбур я.  Агъа­кIатрухви алим Абдулкериман хва Везиран гъилин и куьгьне ктабни араб чIалан грамматика я. Автордин тIвар алачир араб чIалан са кIватIал­да Етим Эминан, луткунви Къурбанан, Гьасан эфендидин, кьасумхуьруьнви малла Султанан эсерар ава. Вичел тIвар алачир са  гьижрадин 1278-йисан кIватIалда стIалви къази Гьуьсейн эфендидин, лучекви Абдулагьан, араканви Саидан, Абдурагьман эфендидин, ахцегьви Рамазанан хва Гьажидин араб чIалан шиирар ава. Итижлу ктабрикай сад яз, Вердиханан хва Малла Алидин ­туьркдал кхьенвай типIрен, яни медицинадин ктаб къалуриз жеда. Куьрелди, эхиримжи 20 йисан къене гъилин хатIарин зи фондуна са агъзурдав агакьна гьар жуьредин ктабарни документар кIватI хьанва.

—  ТупIалай аву­на, кIел­­­дай, чирдай, ахтармишдай, куьрелди, халкь патал абурукай хийир хкуддай кас хьа­найтIа, хъсан тир.

— Гьелбетда. Ина илимдин кIва­лах тухудай ахьтин са кас хьанай­тIа, хъсан жедай. Ам илимдин пара чIехи кIва­лах я. Ахьтин алакьунрин кас, гьа­йиф хьи, гьелелиг авач. Гьар са ктаб кIелун, ахтармишун, яни автор, кхьенвай вахт, мана-метлеб тайинарна, картотека туь­кIуьрун асант туш. Авайвал ла­гьай­тIа, за жуван кIвале хуьзвай халкьдин и девлетдин кьисметдикай фи­кирзава. Фана дуьнья я, пака айгьа­на захъ са кар хьайитIа, мумкин я зи папа иниз садни ахъай тахвун. Райондин агъайрин фикирдиз гъин: Ахцегьа (официальнидаказ) гъилин хатIарин ктабрин фонд хьа­найтIа, рабатвал авун, абурукай хийир къачун патал за вири ктабхана гьаниз халкьдин хийирдиз вахкудай.

—    Ширинбег стха, малум тирвал, вун гьакI араб каллиграфиядални, куьгьне бязи ктабар кхьин хъувунални машгъул я. Вахт бес жезвани?

— Эхь. Каллиграфия — им грек чIа­­­­­­лалди гуьзел хатI я. Юкьван асир­ра каллиграфдин, ктабар кхьин хъувунин зегьмет кьетIен гьуьрмет авай важиблуди тир. А чIавуз басмадин ктабар авачир эхир. КIел­дай­ди асант­диз гъавурда акьун, адан фи­­­кир желбун патал ктабар, лап гуьзел­ хатI акъудна, кхьиз алахъза­вай. Гуь­гъуьн­лай, гзафни-гзаф чи де­вир­да ам изобразительный искусстводин кьетIен хилез элкъвена­. Чи вили­кан алимрин гъилин ха­тIа­рин гуьрчегвал акурла, гьевесламиш хьана зун. Лу­гьун хьи, араб гьар­фар чпиз талукь тир сесе­ри­лай­­ни манайрилай алава художественный гуьзелвилин кьетIен­ви­ле­ралдини лишанлу я. И ус­тадвал сиф­те за жува-жу­ваз чирна, ахпа Ба­­­­куда, Туьркияда муаллимрин куьмекдалди и кардин сире­рай кьил акъудиз алахъна. РикI алай кар­диз вахт гьамиша жагъидайди я.

Дашдемир Шерифалиев