Лезгийрин игитвилин “Шарвили” эпосдин сувар йисалай-суз лап хъсандиз, гьатта международный дережада аваз кьиле тухузва. Иниз Россиядин гзаф чкайрай, гьатта мукьвал ва яргъал къецепатан уьлквейрай мугьманар къвезва. Лезги халкьдин эпосдин суварин мярекатра иштиракиз, абуруз килигиз кIанз, хквез тежезвайбурни пара ава. Гьар са мугьмандихъ, гьар са иштиракчидихъ “Шарвилидин” сувариз талукь вичин фикирар, гьардахъ вичин “Шарвилини” ава, гьикI лагьайтIа, Шарвили — им лезги игитрин виридалайни хъсан терефрин умуми къамат я.
Сувар кьиле физвай тегьердикай “Шарвили” эпосдин сувариз килигайла” итижлу фильмдин автор, бажарагълу журналист Сархай Саидалиевахъ галаз гуьруьшмиш хьайила, ада чи халкьдин игитвилин эпосдикай ва суварикай еке ашкъидивди вичин фикирар лагьана.
— “Шарвили” эпосди тарихдин са шумуд девир кьазва. Эпосдин игитдин къамат гьар са девирда зурба пагьливанри, алимри мадни девлетлу ийизва. Гьавиляй чи халкьдин арада Шарвилидив гекъигунни арадал атанва. И сувар чна генани хъсандиз, генани вини дережада аваз къейдун, “Шарвилидин” суварин ва эпосдин куьмекдалди несилар тербияламишун чарасуз я. Шарвили Ватан хуьзвай игит тир. Бес кьве ордендин сагьиб, аламатдин бажарагъдин геолог-инженер, Магаданский областда къизилрин мяденар жагъурай ва ахтармишай, вичин тIварцIихъ гьана шегьер галай Азиз Алискеров, авиаконструктор, изобретатель-рационализатор, Менжинскийдин тIварунихъ галай заводда (ахпа адакай “Як” хьана) А.С. Яковлевахъ галаз конструкторрин бюро арадал гъайи Зейнидин Магьмудов, Советрин Союздин Игит, разведчик, пулемётчик Гьазрет Алиев… “Шарвилияр” тушни? Гьелбетда, чи халкьдин гележегдикай фикирзавай ва ам патал чанни гьайиф текъвезвай гьар са кьегьал вичин девирдин Шарвили я. Сагърай ихьтин сувар арадал гъайи, ам кьиле тухузвай гьар са хва. Им жегьилриз тербия гузвай, халкьарин арада дуствал мягькемарзавай зурба эсер ва сувар я.
Сархай Саидалиев 1957-йисуз Мегьарамдхуьруьн райондин Гъепцегьрин хуьре Ватандин ЧIехи дяведин иштиракчидин зегьметчи хизанда дидедиз хьана. ГъвечIи чIавалай Сархай хайи тIебиатдал, дагъвийрал, халкьдин тарихдал ашукь я. Хуьруьн мектеб акьалтIарна, армиядин жергейра къуллугъна хтайлани, ам багъри Дагъустан вири уьлкведиз машгьуриз алахъна. ГьикI?
Воронеждин университетдин журналистикадин факультет акьалтIарай жегьилди гзаф чкайра вичин пешедай кIвалахна. Адан репортажрин, документальный кинофильмайрин кьилин игитар дяведин иштиракчияр, тIебиат, дагъвияр (яни абурун яшайиш, ацукьун-къарагъун) я.
1986-йисуз университет куьтягьай Сархай Къазахстандин ЦIийи Узень шегьердиз акъатна. Ана партиядин горкомда ички галачиз сагълам уьмуьр тухудайбурун обществодин отделдин заведующий, “Мангышлакдин цIаяр” газетдин штатдик квачир корреспондент тир. Гуьгъуьнлай ада Ставропольский крайдин Степновский районда “Свет октября” газетдин радиодинни информациядин отделдин заведующийвиле гьакъисагъвилелди кIвалахна. 1995-йисуз Сархай Саидалиев Дагъларин уьлкведи вичел чIухгуна ва “Дагъустан” ГТРК-дин корреспондентвиле кIвалахал акъвазна. Гуьгъуьнлай “Дагъустан” РГВК-да кIвалахзавай йисар Сархай Саидалиева Кьиблепатан Дагъустандин тIебиат хуьнин, тарихдин, халкьарин яшайишдин месэлайриз бахшна лугьуз жеда. Ада и темайрай иллаки гзаф документальный кинояр, сюжетар, репортажар туькIуьрна.
Сархай Саидалиев са жерге конкурсринни фестивалрин лауреатни я. Абурун жергедай яз, видео ва анимациядин фильмайрин регионрин ачух “Радуга” конкурсдин, “Тюменский область къе” газетдин махсус приздин, РД-дин печатдин ва информациядин министерстводин, Мегьарамдхуьруьн райондин администрациядин патай дипломринни чухсагъулдин чарарин тIварар кьаз жеда.
— За лентиниз къачунвай эсерар гзаф каналрай къалурна, — къейдзава журналистди. — Ахьтинбурун жергедай яз шегьер-къеле Дербентдиз талукь “Ачух цавун кIаник квай музейдикай” рахан. Дербент къадим медениятдин ирс хуьзвай зурба шегьер я. И кар чаз анин архитектурадин памятникрай, адетрай, чкадин агьалийрин яшайишдай, милли сеняткарвилерай, халкьдин искусстводин эсеррайни аквазва. И крар жуван режиссёрвилин кIвалахра къалуриз алахънава зун.
Сархая “Лекьрен муг”, “Самур вацI башламишзавай чкада”, “Шалбуздагъдин рангар”, “Дагъустандин флора ва фауна”, “Академик”, “Академик Беринг. Триумф ва трагедия”, “ВацI винелди авахьдач”, “Халкьдин музыкантар”, “Мацарин хуьр”, “КIири бубадин гелерай” ва маса итижлу фильмаяр арадал гъанва. Абурай чаз гьакъикъи Дагъустан, дагълух надир тIебиат ва зегьметчи инсанар, къадим тарих ва халкьдин къенин югъ, гьакъикъат аквазва.
Сархаян “Академик” ва маса фильмаяр неинки Дагъустандин, гьакI вири уьлкведин тамашачийри еке гьевесдивди кьабулна.
“Гъуьрчехъанни академик”, “Хизан”, “Дяведиз катун” хьтин кинофильмаяр туькIуьрун патал сценарияр гьазур я. Сархай Саидалиева лезгийрин вад игитдикай тамам серияни туькIуьрзава.
“Шарвили” эпосдин сувариз талукь яз Сархай Саидалиева итижлу са шумуд докфильмдин сценарияр туькIуьрнава, амма спонсорвилин куьмек галачиз, гьайиф хьи, абур майдандиз акъудиз хьанвач. Автор а яратмишунар халкьдив агакьардайдахъ инанмиш я.
Дагъви Шериф
