Алатай нумрада хабар гайивал, 1-июлдиз Ахцегьа гьеле 1905-1906-йисара милли театр бинеламишай лезгийрин сад лагьай драматург, режиссёр ва артист Идрис Разакьович Шамхаловаз гуьмбет ачухна. Къейд ийин хьи, цIининди Лезги театрдин 120 йис (лезги драмкружокар 1905-йисуз Бакудин Сураханада ва 1906-йисуз Ахцегьа тешкилна), Идрис Шамхалов (1877-1945) рагьметдиз фейидалай инихъ 80 йис тамам хьуналди лишанлуди я. Алай аямдин гзаф жегьилриз Идрис Шамхалов чизвач, ам вуж я лугьуз хабар кьазва. Абуруз чи кьегьал хва чирун патал и макъала теклифзава.

Идрис Шамхалов 1877-йисуз Ахце­гьа агьваллу зегьметчи, Бакуда наф­тIадин мяденрин фяле Разакьан хизанда дидедиз хьана. Ахцегьрин медресадани светский мектебда кIелай, гуьгъуьн­лай Бакудин урус школа агалкьунралди акьал­тIарай зигьинлу гада гъвечIи чIавалай зегьметдихъай кичIе тушиз, гьалтай касдиз ха­тур-гьуьрмет ийиз­ чIехи жезвай. Диде-буба­дин макьсад веледдикай савадлу, уьтквем, гьар са рекьяй гегьенш алакьунар авай халис итим хкатун тир. Абурун мурад кьилиз акъатна.

Кутугай буй-бухах, суй авай, такабурлу кьилел намус квай бармак, кIвачерал хромдин чекмеяр алай, амай гьар са партални тIарамдиз алукIдай, ачух чин хци вилерини дамах гвай спелри мадни гуьрчегарзавай зурба ва ихтибарлу и итим чин тийидай кас а чIавуз Самур дереда ва Бакуда фялейрин арада авачир жеди. «Шарвилидин неве», «Шарвилидин булахдай яд хъвайиди» гьуьр­метдивди лугьудай адаз чкадинбуру. Идрисан акунар хьиз, къилихар-крарни гьайбатлубур тир. Хуш рафтарвилелдини намуслу зегьметдалди, гьакI гегьенш чирвилералди ада еке гьуьрмет къазанмишна. Шегьерда — фялевал, хуьре лежбервални багъманчивал ийизвай, гьакI жуьреба-жуьре пешеяр квай, жемятдин ацукьун-къарагъунихъ, умуд-му­рад­дихъ галаз мукьувай таниш савадлу жегьилди дуьньядин уькIуь-цуру фад дадмишна. Бедендин еке къуват, алакьунар ада халкьдин рекье серфна. Инкъилабчи фялей­рин арадани гьабурун фикирриз шериквалзавайвиляй, алакьдай куьмекзавайвиляй Ид­р­исаз кьетIен гьуьрмет авай. Гьавиляй ам вирибурун гъилерал-тупIарални хьана.

Драмтеатрдин сифте гъед. Идрис Шамхалова литературадиз, сегьнедин искусстводиз ийизвай итиж-гьевес гьеле школада амаз малум тир. Бакудин мектеб куьтягьна, лезги, урус ва туьрк чIаларал савадлу, дуьньядикай хабар авай зигьинлу жегьил азад вахтунда эдебиятдин литера­тура кIелунал ва яваш-яваш хсуси эсерар теснифунал машгъул хьана. Тербиядин мана квайбур савадсуз жемятдив фад ва асантдиз агакьарунин мураддалди абур сегьнеламишун кьетIна. ИкI, 1905-йисан хъуьтIуьз (ноябрь-декабрдин варцара) бажарагълу ах­цегьви фяле Идрис Шамха­лован регьбервилик кваз Бакуда ва 1906-йисан гатуз хтана Ахцегьа вичин фяле дус­тарихъ галаз тешкилай драмкружокар ­Да­гъустанда драмтеатрдин сифте гъед хьана. Халкьдин сивин яратмишунрин те­майринни къаматрин бинедаллаз теснифай сифте эсерар тир «Буржали» (инсанривай пул бурж къачуз, вахкун тийизвай касдин пис къилихар лянетзава)­ ­­ва къени театрдин сегьнедилай алат тийизвай «Периханум» тамашайрин режиссёр, кьилин игит-актёрни автор-драматург вич хьана.

Бакудин Сурахана районда кIвалах­завай лезги ва маса­  фялейриз ва Ахцегьа Самур округдин агьалийризни къеледин аскерриз къалурай «Буржали», «Периханум» (ихтилат­ кватай чкадал лугьун хьи, Ахцегьа, бязи ругьанийринни девлетлуйрин футфадалди и тамаша­яр къалуриз ихтияр тагудайла, куьмекдиз урус къеледин офицерар атана, абур сифте къеледа къалурнай), ахпа «Кавказдин дяве», «Куругъли»­, «Вилик квай юкъуз», «Дорсун»­ пьесайрилай гъейри, ада цIудралди маса авторрин эсерарни сегьнеламишна. Абурун жергедай яз «Дагъустанда цуьквер», «Жегьилвал», «Куьгьне Туьркия», «Иблис», «Аршин мал алан», «Эсли ва Керем», «Дагъдин лекьер», «Сад лагьай чехирчи», «Авамвал», «Эвликан субай», «Сабиран суд», «Къара Гьажи» ва гзаф масабурун тIварар кьаз ­жеда.

Ирс ахтармишуниз лайихлу я. Ид­рис Шамхаловахъ гьеле чаз малум тушир ва сегьнеламиш тавунвай яратмишунарни ава. Месела, алим Гъалиб Сады­къиди ганвай распискади шагьидвалзавайвал (и кардикай алимди ДГУ-дин филфакда чаз тарсар гудай чIавуз суьгьбетнай), И. Шамха­лова кхьей эсерар авай гъилин хатIарин кьуд дафтар (пуд туьрк ва сад лезги чIалал кхьенвай) драматургдин хва Желил Шамха­ловавай 1983-йисан 10-ноябр­диз алимди ДГУ-дин гъилин хатIарин фондуниз къачуна.

Лезги халкьдин милли театр яратмишунин месэладихъ галаз санал Идрис Шамхалован уьмуьрдинни яратмишунин рекьикай Эседуллагь Наврузбегова вичин «Дагълара хайи театр» ктабда, Азиз Мирзабеговани вичин «Асирдилайни яргъи рехъ» лезги театрдикай очеркрин ктабда хъсандиз кхьенва. Чаз, адан уьмуьрдай гьакъикъи кьвед-пуд агьвалат гуналди, куьн, гьуьрметлу газет кIелзавайбур, лезги театр тешкилай бажарагълу хцин къаматдихъ галаз мадни мукьувай танишариз кIанзава.

Чиликай отказна. 1933-йис. Ахцегьар. Ина вилик-кьилик квайбурун меслятдалди, гзаф чIурар-мулкар гвайбурувай вахчуна, чпиз чилин хци игьтияж ва халкьдин арада гьуьрмет авай ксариз 0,25 гадин кьадарда участокар гунин серенжем кьиле тухузва. Веревирд авурла, хуьре нуфузлу ва кIвачихъ берекат галай итим я лагьана, чилин месэла сифтени-сифте Идрис Шамхаловалай башламишдайвал хьана. Кьиле хуьруьн юзбаши (Советдин председатель) Абдул-Фетягь акъвазнавай комиссиядал, чил тайинардайла, чилин виликан иесидин вилерал Идрисаз нагъв алаз аквада. «Гьуьрмет авунай куьн пара кьадар сагърай, амма масадан вил галамай чил заз кIандач. Чна чаз чил масанай аквада», —  лагьана, ам вичин гадаяр Абдуразакь, Желил ва Шамхални галаз хъфенай.

Идрисан хвал. Алатай вахтара Ахцегьа цик квачир, гадарнавай чилер гзаф авай. Абур дигидайвал баркаванбуруз элкъуьрунихъ вил галаз, низ чида, бубайрин шумуд несилар дуьньядилай фенатIа. Амма Идрис кьетIен къилихрин инсан хьана. КIелед хивен ЧIвегьер вацI (Самур) галай тикдихъ акъуднавай Пирсаидан къаналдикай кьил къачуна, чахуткадин больница галайвал саки 2 километрдин мензилдиз ада хвал эгъуьниз башламишнай.

— Я чан хва Идрис, гьавайда жуван, хизандин ва ярар дустарин чандиз гуж гумир­. Ша вун Аллагьдиз килиг, бубайривай, гьукуматдивай тахьай крар вуна хиве кьамир. Кьурамат тик дагъларикай багълар же­дай­тIа, бубайри ийидачирни? — лугьуз, адан вилик пад кьадайбурни хьанай.

— Физвай яцран пеле капаш атIумар­мир! Дагъдай тIеквен акъудна, рагьметлу Пирсаид бубадивай инал кьван яд гъиз хьайила, завай вучиз жедач? Къуй халкьдиз им зи патай савкьат хьурай! — уьтквемвилелди жаваб ганалдай касди.

Раг атIана, хвал тухун, гьакъикъатдани, Идрисаз гзаф залан акъвазна. Пуд йисни зура лум-каца ядай кьван ам вичин гадаяр ва ярар-дустарни галаз лап гьелек хьана. КIвалевай халичаярни кваз маса гана, ада вичин къаст кьилиз акъудна хьи, акъудна. Аллагьдиз шукур, зегьметар бада фенач: 15 гектардин майдан цик акатна, къацу хьана, бегьерлу багълар арадал атана. Идрисаз къени вири жемятди рагьмет гъизва.

— Идрис бубади, Аллагьди рагьметрай вичиз, чун, хтуларни, гъвечIи чIавалай зегьметдив вердишарна, — рикIел хканай адан хтул рагьметлу Исакь Шамхалова, Лезги театрдин 90 йисан юбилейдихъ галаз алакъалу яз 1996-йисан августдиз зун вичихъ галаз гуьруьшмиш хьайила. — Багъда тутун тар адан виридалайни рикI алайди тир. Ана гатуз ял ягъун патал хъсан кумани эцигнавай. Къаридив сумавардиз цIай вегьез туна, кумадин вилик квай тарцин кIаник чарпайдал ацукьна, Идрис бубади, «Аллагьди ганвай йикъаз шукур хьуй» лугьуз, тIебиатдикай, хтулрикай лезет хкуддай. Тутар дадмишун патал и багъ вири жемятдиз ачух тир. Тутарикай ада гьар йисуз бекмезни ийидай. «Тутар еке садакьа-игьсан я гьа, балаяр. Абур маса гумир, пая, виридаз гьалал хьуй. Зун кьейилани, и багъда мукьвал-мукьвал сумавардин чай ая. Къуй ахцегьвийри, рекьин мугьманри тутун таран сериндик Идрис буба рикIел хкурай», — лугьудай.

изилдин гъилер. Чидач, жедач, хьанач, алакьдач  гафар Идрис Шамхаловаз виридалайни такIанбур тир. Жедайдал шак тагъана, вичи гьар са кар гъиле кьадай, са зеррени таб-гьилле квачиз, мукьуфдивди кьилизни акъуддай. Гьавиляй адак гзаф пешеяр квай. ИкI, ахцегьвийрин рикIел Идрис викIегь гъуьрчехъан, юн гвай кьасабчи, цлар эцигдай магьир устIар хьизни алама. Рагьметлу Баширов Фетали бубади (1990-йисуз адан 84 йис тир) ва маса агъсакъалри рикIел хкиз хьайивал, Идрис аламатдин инсан тир. Чи чIурара къекъвейдал бес тахьана, вагьши гьайванар ягъиз, ам яргъал чкайризни фидай, вичи дадни такуна, гъуьрчер, садакьа я лугьуз, идаз-адаз пайдай.

— 1960-йисуз ЦIийи Къурушдал командировкадиз фейила, — суьгьбетнай Шамхалов Халила, — са мярекатдал ацалтай заз агъсакъалрин суфрадихъ ацукьун кьисмет хьана. Зун Шамхалов Идрисан хтул тирди чир хьайила, абуру зи пелез теменар гана ва еке гьуьрметар авуна. «Пагь, акьван хъсан ва мергьяматлу кас тир хьи, рагьмет хьурай вичиз», — лугьуз, чIехи бубадин крар рикIел хканай абуру…

Идрисни Сали Сулейман.  Са сеферда Ахцегьиз машгьур пагьливан Сали Сулейман атанвай. Адет тирвал, адаз кIвализ теклифдайбур пара хьана. Инсанар бейкефаризни кIанзавачир. Вичин дуст-хванахва Салигь Агьмедован разивилелди, «эгер аватIа, пагьливандин кIвализ зун хушвилелди мугьман жеда», — зарафат квай тегьерда шартI эцигналдай ада.

—  Идрисалай гъейри, чаз мад ахьтин вуж ава кьван? — фагьум-фикирна, багъда кIвалахзавай итим, кар-кеспидикай хкудна, галаз хтана. Хваш-беш авуна, гуьруьшмиш хьайидалай кьулухъ абуру сада-садан гъилерин къуват ахтармишна.

«Эхь ман, гьа им чи итим я!» — лагьана Сулеймана. Абуруз чпиз чеб пара хуш хьана. Руьгь-жигер авай, са шумуд чIалал фасагьатдаказ рахаз, кIелиз-кхьиз чидай зарафатчи, камаллу итимдикай Сулейманаз халис дуст хьана. «Гзаф рекьерай пагьливан Идрис зурба кас я!», — къимет ганалдай адаз Сулеймана.

Пакадин юкъуз хуьруьн майдандал абуру къалурунин акъажунар тешкилна. Разивилелди гурлу капар ягъунин ва гьараюнрин ван кьилеллаз пагьливанри чпин устадвал къалурна. Дагълух халкьарин дуствилин алакъаяр мягькемарунин ва жегьилар спортдал желбунин карда и серенжем гзаф метлеблу ва гуьзел тамашадиз элкъвена…

КIвал-мугьманхана. ХъуьтIуьн ме­­­кьи юкъуз Идрис буба кIвачин  же­дай, — рикIел хканай Исакь Шамхалова.

— Я къужа, хъсан иесиди вичин кицI къецел акъуд тийидай и гьавадикди, чими пичинин патавай къекъечIна, вун гьиниз физва? — гьарайдай адан къари Сермината.

— Ваз чин тийидай крар пара ава, къари. Вуна са хъуьтуьл тIуьн гьазурайтIа, хъсан я, — лагьана, ам куьчедиз экъечIдай, хуьрериз хъфиз тахьана амай, вичиз танишни тушир инсанар ада кIвализ галаз хкведай. Чарадан дердиникай хабар кьадай, жув масадан чкадал эцигиз алахъдай адан рикIи масакIа кьабулдачир. Бязибуру адан кIвализ «Фияринни Рутулрин мугьманхана» лугьудай.

Са сеферда Шамхалов Идрис суракь ийиз, и кIвализ Периназ лугьур са агьил дишегьли атана акъатна. «Бакуда зи гъуьл, пис азарлу яз, месел ала. Кьейила, вич ватанда, Ахцегьа, кучука лагьана, кIевелай веси тунва. Чан стха, чахъ я пулни авач, Аллагь паталди вакай са куьмек». ЧIалахъ тахьун мумкин я, файтун кьуна, Идрис буба Бакудиз фена, азарлуди гваз хтана. Кьейила, ам фаракъат ийизни куьмекна.

Идрис Шамхалов чидай агъсакъалри, чпиз акур аламат хьиз, ахъайдай: 67 йисан  яшда аваз рагьметдиз фидайла, адан лацу сечме сарар вири сагъ тир.

Зурба ватанперес ва камалэгьли Идрис Шамхалова вичин уьмуьрда халкь патал, дугъриданни, гзаф лайихлу крарик кьил ку­туна, несилриз зурба ирс туна. Амма адан виридалайни важиблу кIвалахрикай сад Лезги театрдин бине эцигун я. Кьилин­ди, адан баркаллу крар, зегьметар бада фенач. Идрис Шамхалов несилри эбеди яз рикIел хуьзва, адаз рагьмет гъизва. И йикъа­ра­ адаз Ахцегьа, вичин тIварунихъ галай халкьдин театрдин дараматдин вилик, кутугай гуьмбет хкажуни и кар мадни тестикьарзава.

Дашдемир  Шерифалиев