(Эвел — 37-38-нумрайра)
Лезги мехъерикай
Виликан макъалайра чна “Шарвили” эпосди кIелзавайбуруз гьихьтин хъсан милли адетар раижзаватIа, суьгьбетнавай.
Мехъерин адетри милли къанажагъ арадал атуниз тIимил таъсирзавач. Чебни чи несилрив гзаф яргъарай, асиррин рехъ атIана, агакьнава. Къенин аямда чаз аквазвай мехъерар, Шарвилидин мехъерив гекъигайла, хейлин тафаватлу я. Амма асул дибар сагъ яз ама. Акатнавай дегишвилер гьихьтинбур ятIа? Хъсанбур гзаф хьанватIа? Герек тушир, зарарлубур? Михьивал пара хьанватIа? Къалпвал, я тахьайтIа, нефсинин агъавал? Девлетда, къуллугъда вил туна, намусдилай элячIун?..
Свас хкягъун
Виридалайни вилик жегьилди вичин свас-кIаниди жагъурунин (хкягъунин) месэла акатзава. Эпосда Шарвилидиз кIан хьайи руш ахварай акуна, адан аламатдин сесини ам уяхарна:
Адан япув манид ван
Яваш-яваш агатна.
Къудгъун хьана Шарвили,
Къалабулух акатна.
Гьакъикъатда икI хьун мумкин яни? Халкьдин манида лагьанва:
Зун кIанибур — къад ава,
Заз кIаниди — сад ава!..
Гьакъикъатда тежедай кар тиртIа, ихьтин мани бажагьат арадал къведай. Къад гуьзелдин арадай сад жагъурун (хкягъун) регьят кар туш. Эпосда а кар ахварин куьмекдалди кьилиз акъуднава. Яни кIани руша жегьил “ахварай” авудзавачтIа, уяхарзавачтIа, муьгьуьббат бажагьат ава. Къад рушакай са руша жегьилдин рикI, руьгь такур жуьре рахурда, анжах гьадан геле ам къекъуьнни лазим я.
Эпосда Шарвили демерани межлисра гуьзелрин юкьва тIимил хьанвачир. Амма “ахварай” ам масада авудна.
Шарвилидиз садрани
Акурди туш аламат.
Ам ничхиррин гъиляйни
Акъатайд я саламат.
Лугьуз жедай кас авач
Вичин вилиз такурди.
Аламат тир, аламат
Шарвилидиз акурди…
Адан кьилел таж алай
Цуькверикай гатфарин.
Акур касди лугьудай:
— Гуьзелвилиз аферин!
Генг перемдик ипекдин,
Йифен хъуьтуьл гар галай,
ЭрчIи къуьнуьхъ, яд авай,
Къизилдикай квар галай.
Шив алай са къерехдал,
Кек ягъиз, чил зурзуриз.
Шив алай са къерехдал,
Хуррамвиляй гьиргьириз.
Руша яргъи авуна
Шарвилидихъ вичин гъил.
— Хура твамир, — лагьана, —
Кьегьал, на гьич жуван кьил.
Ша, хъухъ вуна кварцевай
За вун патал гъайи яд.
Ви гьарарат яваш хьуй,
Хъухъ тухдалди къайи яд…
И цIарар кIелдайла, чаз акI жезва хьи, жегьилар махуна ва я ахвара ваъ, гьакъикъатда лезги хуьруьн булахдал гьалтзава.
Булахдал яр вилив хуьникай неинки халкьди, гьакI чи классикрини гьикьван назик, сеслу чIалар теснифнава! Муьгьуьббатдин эвелни гьа булахрилай, сифте яз хъвайи пак цин стIалрилай гатIунзавачни? Чи къенин жегьилриз икI гуьруьш хьун, чеб-чпив рахун хас яз аматIа? Шарвилидиз акунвай руш хайи чилин тIебиатдин гуьзел къашарин таж хьиз аквазва…
Амма гадади рушал лекьре хьиз гьужумзавач. Ам рушан суалрини тапшуругъри суьгьуьрда тунва:
ХьайитIа ваз бегенмиш
Зи иервал, манияр,
Хьурай вун зи адахли,
Хьурай вун зи кIани яр…
Шарвили хиялрикай хкатдалди руш пакам кьиляй экъечIзавай ракъинин нурарик акахьна, квахьна.
КалтугнатIан гуьгъуьнай,
Руш виликай къакъатна…
Ирид йикъан ахварай
Шарвили икI аватна.
Килигна ам цлариз
Вичин кесиб дехмедин.
— За а гуьзел жагъурда! —
Шарвилиди кьуна кьин…
Им гьакъикъатдиз гьикьван мукьва я! Гуьзелрикай гуьзелди, ваз бахт багъишдайди жагъурун садрани регьят хьайи кар туш. Гилани гьакI я. Амма чи са бязи диде-бубайри чпин рушар гьикI гъуьлуьз гузватIа, гьикI чпин рухвайриз сусар хкязаватIа, чаз гзаф аквазва.
КIаник машин квай,
Жибинда пул авай,
Гьахьтин гадаяр
КIан я чи рушариз…
Ихьтин манийрал чан атуни гзаф крар раижзава. Са бязи гадайрини, рушахъ галаз таниш жедайла, вуч къуллугъзава, гьикьван пул къачузва лугьуз, хабарар кьазва. Халу авани, далу авани чирзава. Садавай садав агакьдай девлетар гьисабзава. Муьгьуьббатдикай фикирзаватIа ерли чир жедач…
Шарвилиди рикIе гьатнавай гуьзелдин рекьера вич цIурурзава:
Экуьн кьиляй къарагъна,
Чиг аламаз векьерал,
ЭкъечIна ам хуьруьвай
Яргъаз физвай рекьерал…
Фена жегьил дерейрай,
Мензил атIуз, рехъ атIуз.
Фена жегьил дуьзенрай,
Буьркуь атIуз, мекь атIуз.
РикIе ашкъи гьатай кас
Галатдани рекьера?
РикIе ашкъи гьатай кас
Алатдани рекьелай?..
Имтигьанриз дурум гана, душманрал гъалиб хьана, Шарвилиди кIани руш свасвиле кьабулна, адан ирид стхадикай ирид арха хьана!
Эпосда суьгьбетнавай ихьтин агьвалатри къенин ва къвезмай несилризни еке насигьат гузвайди садани, заз чиз, инкардач.
Мехъер ва яс чIугун…
Мягькем кIвал, къул, хизан хуьн патал мягькем кIанивал, муьгьуьббат хьун лазим я. Гьавиляй лугьузвайди я: “Дуьнья хуьзвайди муьгьуьббат я”.
Мад са кар рикIел гъизва эпосда кьиле фенвай агьвалатри. КIанидан рекье чан гайитIани, гьихьтин яргъариз вун акъатайтIани, хайи муг, ватан, багърияр квадариз жедач!
Шарвилидин хиялда
Кьакьан дагълар къекъвена.
Хайи кIвал, хуьр, къуншияр,
Рагар, вацIар къекъвена.
Шарвилиди вичин къаст
Вичин ярдиз лагьана.
Ахпа фена икрамна,
Стхайриз дуьз лагьана.
Рази хьана стхаяр
Шарвилидин гафунал.
Жегьил свасни рази я.
Санал кьведни хъфинал…
Ялгъуз дидеярни бубаяр хуьрера таз, хуьрер чебни таз, яргъариз катзавай “ашукьбур” бажагьат бахтлу жеда…
И фикир эпосдин “Касни татай мехъер” паюна хъсандиз ачухнава. Шарвилидин бахт барка хьун лазим тир. Амма дявейрин завалри игитдивай кIани ярни, диде-бубани къакъудна.
(КьатI ама)
Мердали Жалилов
