Адет яз, юбилейриз талукь макъалаяр сугъулбур, саки сад хьтинбур жеда. Абур кхьиникай юбилярдиз ва я кIелзавай касдиз вуч хийир аватIа, заз чидач. А макъалайри, эгер юбиляр шаир ва я гьикаятчи ятIа, эдебиятдални гъизвай кIукI авач. ИкI хьунихъ, заз чиз, кьве себеб ава: я макъала кхьизвайди сугъул, хьайивал хьуй лугьузвай, чара авачиз мажбурнама кьилиз акъудзавай кас я, я адан макъаладин игит са акьван яд алай яракь туш.
И макъаладин автор гьихьтинди ятIа завай лугьуз жедач, амма адан игит кьетIен, садазни ухшар тушир, гьам яшайишда, гьамни эдебиятда ажайиб кьисметдин сагьиб, кIубан ва уьмуьрдал ашукь кас тир.
Дагъустандин халкьдин шаир Байрам Салимов я. И тIвар чи эдебиятда неинки са Лезгистандин, гьакI Дагъустандин сергьятрилайни къеце сейлиди я. Урусатда чи Байрам Наврузбеговичан тIвар Праздник Праздникович яз машгьур я. И кардини Байрам Салимован инсанвилинни шаирвилин кьакьан дережадин гьакъиндай мад сеферда шагьидвалзава.
Зи уьмуьрдиз и шаирдин тIвар, зун гьеле мектебда кIелзавай гъвечIи гада тирла, гьахьна. Гьа яргъал йисара чи хуьруьз, Миграгъиз, шаиррин са десте атанай. Абур са йифиз са дустунин дахди чпин кIвализ илифарнай. Пакамахъ мектебдиз атайла, дустуни заз дамахдивди лагьана: «Накь чи кIвализ шаирар атанвай». «Вужар тир?» — хабар кьунай за. «Виридан тIварар рикIелламач, садан тIвар Байрам Салимов тир», — жаваб ганай дустуни.
Виридакай Байрам Салимован тIвар зи дустунин рикIел аламукьунихъ кьилдин себеб авай: чаз лезги эдебиятдин тарсуна шаирдин «Портсигар» поэма къвезвай. Чи хуьруьз тIвар-ван авай чан алай шаир атуни чак кьведакни руьгь кутунай. Чна санал и поэма михьиз хуралай чирнай. Кар гьа идалди куьтягь хьаначир. Дустунин дахди гьа йикъара цIийи магнитофон къачунвай. Чна шаирдин поэма фасагьатдиз кIелзавай сесер лентиниз къачунай. Са поэма кьве сеферда — садра зи ванцелди кIелзавай жуьре, садрани — зи дустунин ванцелди. Чна, магнитофон рехъ галай патахъай дакIарда эцигна, ванцин гужлувал жезмай кьван хкажна кутадай ва чун, инсанри вуч лугьудатIа акваз, рекьел экъечIдай. Иллаки булахдал физ-хквезвай дишегьлияр мягьтел жедай. «Ибурун кIвализ атай шаирар гилани хъфенвач жал?», — лугьудай абуру.
Гьа чIаварилай инихъ заз Байрам Салимован тIвар истеклу хьана. Адан яратмишунар, уьмуьрдин рехъ, адан кьисметдин чала-чухурар ва ам вич чир жедайвал, адан къаматди, къилихри, хесетри ва ктабри зи рикI гегьеншарна, уьмуьрдин крарай кьил акъудиз чирна, халкьдин тарихдайни, къенин йикъайни пакад йикъай тарсар гана.
Шаирдин уьмуьрдинни яратмишунрин рекьикай инал рахунин лазимвал аваз заз аквазвач, ам кIелзавайбурун къатариз хъсандиз чизва, адакай гзаф кхьенва ва лагьанва. Амма шаирдин уьмуьрдин бязи чинриз, иллаки чи халкьдин тарихдин ктабда гьатнавай чинриз инал са вил ягъ хъувун кутугай кар яз аквазва заз.
Заз эвелни-эвел шаирдин вичин гафарикай менфят къачуз кIанзава. Ада садра кхьенвай: «1937-йисуз чи мектебрай (азербайжанда авай лезги мектебрай. — А. Къ.) лезги чIал акъуднай, вири тарсар туьрк чIалалди гуз эгечIнай ва мектебда лезги чIалал рахаз къадагъа авунай. СакIани зун и кардин гъавурда акьан тийиз хьана. Са сеферда жуван классдин аялрихъ галаз къугъвазвайла, лезги чIалал рахазвай заз муаллимди эверна, ам вични лезги тир, чин кудайвал са силле вегьенай. Гзаф гьайиф хьайи зун пуд юкъуз мектебдиз хъфеначир».
Дидед чIал гьукумдарри икI дарда туни Байрам Салимован хура халис лезгидин рикI куькIуьрна.
1958-йисуз ам рагьметлу Забит Ризвановахъ галаз Москвадиз КПСС-дин ЦК-диз фенай. Абуру ана Азербайжанда авай лезги хуьрерин мектебра дидед чIал чирунин месэла къарагъарнай. Абурун алахъунрин нетижа яз, 1960-йисалай анжах кьуд лагьай классдал кьван ва гьафтеда кьве сятда лезги чIал тунай. Им руьхъверик цIай хуьзвай мисал тир. Маса чара авачир. А цIай хвеначиртIа, къе Кьиблепатан Лезгистанда са жерге бажарагълу шаиррин къифле пайда жедачир.
Байрам Салимова Забит Ризвановахъ галаз амадагвиле аваз тешкилай «РикIин гаф» тIвар алай эдебиятдин кIватIални чи халкьдин садвилихъ къанихвални лезги кьегьал рухвайрин рикIерин цIай гужлу авунин рекьяй чIехи макандиз элкъвенвай.
Гьа йисара абуру кьведани, хуьряй хуьруьз физ, Шарвилидикай халкьдин сивера амай риваятар кIватI хъувуна, гуьнгуьна хтуна, чи къагьриман эпосдин кьилдин кIалуб арадал гъана. Ихьтин игитвилин нетижа анжах са шумуд йис идалай вилик халкьдив агакьна, яни «Шарвили» эпос лап геж чапдай акъатна, амма и карди и вакъиадин тарихлувални чIехивал са кIусни агъузарнач, гена аксина уьлкве, халкьар чкIай вахтунда и ктаб акъатуни чи халкьдин руьгьдин садвал мягькемаруниз къуват гана. Гьеле эпос чап тавунмаз, вичикай гзаф гьуьжетар кьиле фейи и эсер къенин юкъузни гзафбуру са акьван гьяз аваз кьабулзавач. И вариантдихъ галаз рази туширбуру чпин аксивилин гьихьтин делил гъайитIани, а делил Забит Ризвановани Байрам Салимова авунвай кьегьалвилелай артухди жедач. Вучиз лагьайтIа, и кьве къагьриман хци къадим риваятар, кIватI хъувуна, халкьдал ахгакьарунин метлеб вич гзаф кьетIенди ва чIехиди я. Кьве шаирдини эвелни-эвел «Шарвили» тIвар алай эпосдин зурба кIеледин хандакIдин къванер кIватI хъувуна.
Байрам Салимован кьилди вичин яратмишунар къачуртIа, гьабура авайдини лезги чилин садвилихъни аваданвилихъ ийизвай майилдин экв я:
Заз кIанда, рикIяй къвезвай хьиз ялав,
Хьана гьар садаз зи гафунин ван:
Лезгидихъ тахьуй са югъни чIулав,
Кфилди гьеле ван ийизмай кьван!
Байрам Салимован уьмуьрдинни яратмишунрин тежриба дулуди ва берекатлуди я… Чаз адан гьар са тарс чIехи девлет я. Адан гьар са фикир, гьар са гьерекат къелемдин стхаяр, вири лезгияр сад-садав агудунин, абурун дуствал мягькемарунин къайгъуда ава.
«Пис са касни авайди туш, — лугьудай Байрам муаллимди, — абур писарзавайбур чун я, инсанар я. Гьар са касдай хъсан са тереф жагъура, гьадакай а касдин рикIиз гьахьдай куьлег жеда».
Инсанрив икI эгечIун чи халкьдин шаирдин яратмишунрин ва уьмуьрдин кредо я лагьайтIани жеда. Ам гьар са касдивай жуван кредо хьиз кьабулунихъни метлеб тахьана амукьич…
Арбен Къардаш, Дагъустандин халкьдин шаир
