ЕТИМ ЭМИНАН — 180 ЙИС
( Макъала “Самур” журналдин 2002-йисан 2-3-нумрайрай къачунва )
Шиирралди чарар кхьин дегьзаманайрилай машгьур лирикадин са жуьре — жанр я. Ихьтин чарчин адресат дуст, кIаниди, вичелай кар-кIвалах аслу чIехи кас, полководец, пачагь хьун мумкин тир. Ракъурзавай шиирдин кьиле, адет яз, ам талукь касдин тIвар кьазвай. Мана-метлебдиз фикир гайила, чаз а чар вучиз кхьенвайди ятIа, чир жезвай. Шиирралди чарар кхьин са мус ятIани рагъэкъечIдай патан халкьарин шииратдиз хас тир. И жуьре шиирар чал суфизмдиз къуллугъзавай саки гьар са шаирдин яратмишунрай жагъида. Алай вахтунда лагьайтIа, и жуьре шиирар чи тек-туьк шаиррин яратмишунра гьалтда.
Етим Эминахъ дустариз, Лезгистандай тир вичин девирдин машгьур ксариз кхьенвай тамам цIуд шиир кьван ава. Абур вафалувилелди, рикIин михьи гьиссералди тафаватлу я. Абуралди чавай шаирдин рикIин чIехивал, намуслувал, вижданлувал алцумиз жеда. Дустунин шадвал Етим Эмин патални шадвал, адан гъам-хажалат шаир патални гъам-хажалат тир. Дуствал Етим Эмин патал еке савкьат, дуст, лагьайтIа, виридалайни чIехи девлет тир.
Дустарихъ рикI кузвай Етим Эмина “КьепIирви Алидин кIвалериз” эсер кхьизва. Али 1877-йисан бунтарин иштиракчи, КьепIиррин хуьре машгьур Нуралидин хва тир. Дахдилай тафаватлу яз, Али бунтариз акси тир, гьавиляй ам кIвалахдилайни алуднач, я ам суд-дувандикни акатнач. Амма адан чIехи стха, Гьажимурад, бунтарин иштиракчи хьуниз килигна, Дербентдин къеледа дустагъна, ахпа ам асмишна.
КIвалерикай рахадайла, Етим Эминавай гуьрчег гиперболадикай менфят къачун тавуна акъвазиз хьанач. КIвалер акур гьар сад абурун гуьрчегвилел гьейран я, кIвалери вири къарсурзава. Гьатта къушни, а кIвалерин кьилел са геренда акъваз тавуна, алатна физвач: адазни абуруз килигиз кIанзава. Шаирдиз, лагьайтIа, абурун вири гуьзелвилер кьатIун патал къуватар бес жезвач.
Строфайралди туькIуьр хьун фикирдиз къачурла, и шиир мухаммас я. Адан са строфа вад цIарцIикай ибаратди, шиир цIуругуд слогдинди, цезура авайди я. И кар кьатIуз хьун патал, инал чна эхиримжи строфа куь фикирдиз гъин:
Етим Эмин, вавай бегьем кIвалин тариф ийиз жезвач,
Сифетар икI дерк авуна, вавай тамам кхьиз жезвач,
Къушаривайни гьавадай гьич акъваз тавуна физ жезвач,
Тамаш ийиз хьайла давам, чеб-чпивай гьич хуьз жезвач:
Нече шумуд акур ксар, килигиз, серсер хьана хьи.
Рифма и жуьрединди я: а а а а в. Эхиримжи цIар гьа строфадин эхиримжи цIарцIихъ галаз рифмада ава: с с с с в, д д д д в, е е е е в. Редиф “жезвач” гаф я.
И шиирдалди кхьенвай чарче, чеб кIелзавайдаз ва я яб гузвайдаз гъавурда акьаз четин, араб, фарс, туьрк гафар гзаф гьалтзава. Чна фикирзавайвал, Етим Эмина адресатдин — чар талукь касдин чирвилерал амал авуна. Идалди шаирдиз, мумкин я, вичизни маса чIалар чизавайди къалуриз кIан хьана жеди.
Шаирдин шииррин кIватIалар туькIуьрай ксарини а гафариз баянар тагана турвиляй, чаз инал абурун манаяр ачухиз кIанзава. И кар чна ахьтин гафар ишлемишун шаирдин хатIуниз — стилдиз хас тереф тирдини фикирда кьуна, ийизва. Ингье а гафар: Ребби — Аллагьдин тIвар; Зулжалал — Аллагьдин маса тIвар; авла — виридалайни хъсанди, акьалтIай хъсанди; дуьрт гуьл — кьуд цуьк (шаирди кьуд цлан гуьрчегвал цуькведив гекъигна); эбед (эбеди) — уьмуьрлухди, гьамишалугъди; илаявлал — къиямат — кьейибурал чан хкведай йикъалди; ишарат — сигнал, ишара, символ; дирек — дестек, чукьван, къав хуьзвай кIарас, тар; тахта кесеп — атIай тахта; лали-агьмер — яру алмас; къилмиш — Аллагьди арадал гъанвай затI; язмиш авур — чIагурнавайди (нехишралди); гевгьер; сифетар — кьетIенвилер, хасвилер; дерк — чириз алахъун, чирун; буьтуьн — михьиз.
Шиирда кьве тахан гафарни гьалтзава: даим эбед (гьамишалугъ, уьмуьрлух); ерба-ер (чпин чкайрал дуьз эцигнава); лали-агьмер (яру алмас).
Текстина синонимар тир кьве гафни ишлемишзава: тамашиз ва килигиз.
“Мубарак Исмаил” шиирни, чун рахай шиир хьиз, мухаммас я. И шиирдани вад строфа ава, амма абур кьвед, чеб туькIуьр хьунал гьалтайла, тафаватлу я. Пуд лагьай строфада, Исмаил Эфендидин тариф авун акъвазарна, шаирди фикир вичел желбзава. И строфади шиир кхьинин себебни ачухзава.
Исмаил гьахълувилелди, намуслувилелди машгьур я. Ада вич гьа и чешмейриз бахшнава; игьсанар гузва, кесиб-куьсуьбдиз куьмекзава. Адан гьа и тафаватлувилери шаирдив адаз минет ийиз тазва:
Зун са аси бенде я хьи, гунагьарни гзаф хьайи,
Писвилерни ишлемишиз, уьмуьр михьиз телеф хьайи,
Пайгъамбардин шариатдиз гьар вахтунда хилав хьайи.
Зи рикI къаралмиш хьанава, кьадач ада са гаф гайи,
Заз са чара кIанда вакай, я чан мубарак Исмаил.
Шиирдай Етим Эминан зурба дугъривал, адан уьмуьрдин принцип аквазва: жува-жув хкаж тавун, вучиз лагьайтIа инсан Аллагьди вичи хкажзава.
Вичин тIалабун шаирди вич авай четин гьалдалди къалурзава.
Шиирдалди кхьенвай и чарчяй рагъэкъечIдай патан халкьарин шииратдиз хас кьетIенвилер ачухдиз аквазва. Исмаилан тарифар авун кьуд ва вад лагьай строфайра вичин кукIушдив агакьзава.
И кьве строфа и пландалди тафаватлу я: Исмаил шаир патал амал — ивиндалди уьмуьрдин мана-метлеб, инсан чилел вучиз халкь авунватIа чирдай, вичелди алцумиз, вичелай чешне къачуз жедай акьалтIай инсанвилин чешме я. И кардиз мадни артух къуват гун патал, чна Исмаил Гьажи-эфенди Етим Эминан лап мукьва дуст тирди фикирдиз къачун ваъ, ам Магьамед Ярагъидин хва тирди рикIел гъун герек къвезва. Исмаилан вини дережадин чирвилери шаирдиз ам муршид (муаллим), Аллагьдин таала чирунин рекьяй кьакьан дережайрихъ агакьнавай, вичин чирвилер ученикризни, маса инсанризни гузвай кас яз гьисабдай мумкинвал гана. ГьакI хьайила фана дуьньяда ада руьгьдин регьбердин везифаяр тамамарзава.
Исмаилаз къимет гудайла, Эмина суфизмдин пуд категория ишлемишнава: адаз шариат, тIарикъат (рехъ) ва гьакъикъат чизва.
Шаирдин фикирда вуч аватIа аку: “тамам инсанри” Аллагьдин экв пайзава, а экв абурухъ ава. Исмаилал ашукь хьанвайдакай лугьуналди, шаирдиз вичин вири фикирар-хиялар галкIурнавай Аллагьдихъ авай кIанивиликай лугьуз кIанзава. Ихьтин муьгьуьббатдикай суфизм машгьур ийизвай са касди кхьена: “Гьа и фонтандай аватзавай стIалар хьиз, марифатдихъ гзаф принципар ава, амма вири затIарин чешме хьиз, — са хвални: муьгьуьббат. Муьгьуьббатди умуд, сабурлувал, эхун, багъишламишиз алакьун, гьалал авун — марифатдин и принципар дуьньядиз акъудзава, абур хуьзва. Дугъривални вири эгечIунрин, алахъунрин, хъсанвилерин дувул кIанивал авай рикIе жеда. РикIин чIехивални, игьсанар кIватIдай, куьмекар гудай къуват хьунни , вердишвилерни, гьатта жува-жуваз крар туба ийидай алакьунни гьакьзавай тIебиат гьа са муьгьуьббатди ханвайбур я.
Чун вичел асирралди ашукь хьанвай, вичиз эрзиманлу яз килигзавай лап зурба, вич кьит тир, хкягъай чан алай махлукьат рикIер къачун патал муьгьуьббатди цIай кутунвайди я. Писвални гунагь муьгьуьббат бес тахьунин нетижа я”.
(Хазрат Инаят Хан. Путь озарения. — М. “Сфера” — 2000. 20-чин).
“Мубарак Исмаил” шиирдин стилдиз — хатIуниз шаирди суфизмдин къайдайрал амал авун къалурзавай гафар ва ибараяр хас я: “гьахъдин Султан”, “мелек сифетда”, “дердериз дарман”, “адалатдиз къурбанднавай чан”, “халкьариз …игьсан”, “чи уьлкведин таалагь”, “вуна дуьнья нурламишна”, “вун такIан кас жеч фанада”, “вун дуьньядин девран”, “камал муршид”, “шариат, тIарикъат, гьакъикъат”, “акунихъ вун эрзиман яз”, “ашукь я вал” ва мсб.
И шиирда чеб гьатта кIелнавай, чирвилер авай касни гъавурда акьан тийидай араб ва туьрк гафарни гьалтзава: “велиюллагь, мелек, сифет, талигь, сиягь, терс, къаралмиш, зияд, унсу, жинну, камил”. Инал диндиз талукь гафар ва ибараярни къалур тавуна дуьз жезвач: “игьсан, халикь, зикир, гунагь, пайгъамбар, первердигар, къадир Аллагь, фана, муршид, шариат, тIарикъат, гьакъикъат”.
Чун килигай кьве шиирдин мукьвавал ашкара я.
Строфайрин туькIуьр хьунал гьалтайла, “Къазанфараз” шиир чна чпиз фикир гайи шииррилай тафаватлу я. 1960 ва 1988-йисара акъатай кIватIалра и шиир кьуд цIарара тунва ва рифма чка-чкадал чIурнава. Амма Эмина икI кхьейди туш. Аквадай гьаларай, шиир кхьин хъувурди ва я редактор гъалатI хьана. Гъалиб Садыкъиди 1995-йисуз акъудай кIватIалда ам туькIуьр хъувуна, яни ам вичин дуьз цIарара хтунва. И шиир гъезел я. ЦIувад слогдин цIарцIихъ цIуругуд слогдин цIар гала. Цезура муьжуьд лагьай слогдилай гуьгъуьниз къвезва.
Руслан Къадимов, филологиядин илимрин доктор, профессор,
ДГПУ-дин филологиядин факультетдин декан
( КьатI ама )
