Мамрачви Къазанфаракай сифте яз 1960-йисуз Агьед Агъаева чапдай акъудай Етим Эминан шииррин кIватIалда малумат ганвай. Ана мамрачвидикай са гъвечIи ихтилат ва ада шиирралди Етим Эминаз жаваб яз кхьенвай кагъаз чапнавай. А малуматдай кIелдайбуруз чи чIехи шаирдихъ Куьре округдин Мамрачрин хуьре Къазанфар тIвар алай дуст хьайиди, а дустуни округдин суддин мирзевиле (мирзе — гилан девирдин секретарь) кIвалахайди ва, гьа кардиз килигна, адал халкьдин арада “Мирзе-Къазанфар” тIвар акьалтайди чир хьанай.
А.Агъаева мамрачвидин сад лагьай шиир винел акъудайдалай кьулухъ 60 йисалай гзаф алатнаватIани, а касдин маса шииррикай цIинин йисалди чидай, ван хьайи кас авачир.
Им аламат жедай кар я, вучиз лагьайтIа, пара йисара филолог Ражидин Гьайдарован архивда хвенваз хьайи, араб гьарфаралди кхьенвай лезги шиирар авай дафтарда, гила чаз чир хьанвайвал, Мирзе-Къазанфаран, гьич тахьайтIа, кьуд шиир ава! Амма абурукай тек сад, А. Агъаева 1960-йисуз винел акъудай шиир, Етим Эминаз гайи жаваб яз малум я, амай пуд шиир кIелдайбурузни пешекарриз тийижирбур я.
Чна вичикай ихтилат куднавай дафтардин вири чинрин шикилар 2009-йисуз акъатай “КIиридай жагъай гъилин хатIарин шииррин алманах (XVIII-XIX асир)” тIвар алай ктабда ганвай, амма, гьайиф хьи, кIириви алим-филолог кьейидалай кьулухъ адан дафтар гъиле гьатай ва ам чапдай акъудайбурувай дафтарда авай араб гьарфаралди кхьенвай са шиирдайни тамамдаказ кьил акъудиз хьанач ва, гьа и кар себеб яз, ана авай Къазанфаран шиирарни абуруз акунач…
А дафтардай жагъанвай Мирзе-Къазанфаран са шиир чна сифте яз “Лезги газетдин” 2021-йисан 18-мартдиз акъатай нумрада ганай. Ам Эминаз кхьенвай кагъаз хьиз туькIуьрнавай шиир тир. И нумрада чна Р.Гьайдарован архивда хвенваз хьайи дафтардай жагъанвай мамрачвидин мад кьве шиир сифте яз кIелдайбуруз теклифзава.
А кьве шиирни Етим Эминан тIварцIихъ галаз алакъа авайбур я. Чи фикирдалди, абур чIехи шаирдин кьве шиирдиз жавабар яз кхьенвайбур ятIани, абура авайди “саламдин чарчин” манаяр туш. Кьве дуст, аквадайвал, са метлебдиз талукь шиирар кхьин патал “акъажунриз” экъечIнавай! И кар вирибуруз ашкара хьун патал, а кьве автордин кьуд шиирни абур Р.Гьайдарован архивда хвенваз хьайи дафтардай чаз жагъанвайвал чна инал, сад-садан гуьгъуьналлаз гузва.
Етим Эмин
Вун авачир женнетда, яр1,
КIандач заз зун хьана ялгъуз.
Гьамиша за ви гъам чIугваз,
Зи жигерар кана ялгъуз.
Аман-минет, зи рикI мир дар,
Чан зи рикIиз кIани тавар2,
Ви минтене3 алукIна зар,
Къаршидал татана4 ялгъуз.
Бегьер битмиш хур авай яр,
Къаш-къабагъ5, абур авай яр,
Лацу пеле нур авай яр,
Илиф зав вахтуна ялгъуз.
АлукIна либасар вири,
ТIарамдиз къваз, гьуьрипери.
Яр авач заз, валай гъейри,
За вун заз яр кьуна ялгъуз.
Азимушан6, шукур хьуй ваз,
Бахтавардив хупI гвачни наз!
Вун акъвазна пенжердаваз,
Зи са вил хкIуна ялгъуз.
Алаз зар-гимиш акуна,
Мейвадив дигмиш акуна,
Къефледик7 битмиш акуна,
Ацукьна тахтуна ялгъуз.
Етим Эмин, ви бахтуни
Вучулда8 жегьил вахтуна?
Заз ахварай ви тахтуна
Гъейри9 кас акуна ялгъуз.
Мирзе-Къазанфар:
Вун авачир женнетда, яр,
КIандач заз зун хьана ялгъуз.
Гьикьван хьуй чун чIугваз азар,
Зун — ина, вун — ана ялгъуз.
Масад яр кьуна, зун туна,
Къачумир чIуру тIвар, суна.
Гьикьван тада, азиз, вуна
Зун икI кефи хана ялгъуз?
КIватIайтIа гуьзелар вири,
За кьач заз яр валай гъейри,
Кьабул мийир, гьуьрипери,
Зи уьмуьр икI шана10 ялгъуз!
Вун такваз, заз кьарар11 авач,
Я заз йифен ахвар авач, —
Я чан, ваз куьз хабар авач?
Зун цIа гьатна, кана ялгъуз.
Минет хьуй ваз, мийир на наз,
Акъвазмир вун завай яргъаз,
Мегер инсаф авачни ваз,
Таз Дили-Вирана12 ялгъуз?!
Етим Эмин:
Гьич зи чанди кьарар кьадач
Яр галачиз хьана ялгъуз.
Ашкъидикай заз дад авач —
Кабаб хьана, кана ялгъуз.
Ашкъи-гьава бед азар я,
Зи гьал сефил, рикIни дар я.
Яр такуна хейлин къар я,
Гуьзел сердиз13 шана ялгъуз.
Зи сефил рикI жечни бес дар,
Тамаш ая, гуьзел тавар,
Хара-диба алукIна зар,
И тегьер атана ялгъуз.
За ийир са минет ава,
Гьам ферз14, (гьамни) суьннет15 ава:
Гьар гуьзелдин адет ава,
Даим жеч датIана ялгъуз.
Етим Эмин я бейчара,
Гуьзел, ви гъам чIугваз пара,
Хьайид бес хьуй икьван къара
Зун — ина, вун — ана ялгъуз.
Мирзе- Къазанфар:
Эй факъир, бейчара инсан,
Вун алдатмиш хьана ялгъуз,
Ашкъидикай дад авач кьван,
Рахада вун чIана16 ялгъуз.
Ашукьвал са пис азар я,
Хилаф гаф ваз луькIуьн ар я17,
Зар чир хьун заргард(ин) кар я,
Фагьум ая, ша, на ялгъуз.
Ваз ийир са кар авачни?
Течиз лугьуз, ар авачни?
Пайгъамбар, гъуцар авачни?
На зи кефи хана ялгъуз.
Айиб туш ваз (хь)ун ахвара,
Вяз18 рахун я вид, фугъара.
Суннид19 руша ваз и къара
Тербет гуда, гъана, ялгъуз.
Терг ийидач гьуьри-гъилман20,
Гьар санихъай кас рахай кьван,
Ярдин рекье ая къурбан
Чан, Дили-Вирана ялгъуз.
Чавай вуч лугьуз жеда и шииррикай?
И шииррик абур дафтардиз кхьей касди авур гъалатIар хьун мумкин я, абурук чна дуьз кIел тавур чкаярни ква жеди. Амма, и кIвалахар гьикI яз хьайитIани, са кар и шииррай чаз якъиндаказ чир жезва: Мирзе-Къазанфар халис шаирдин алакьунар авай кас тир! И шиирри адан тахаллусдин (лакIабдин) патахъай икьван чIавалди хьайи гьуьжетунрални эхир эцигзава: кьве шиирдани тахаллус яз “Дили-Вирана” къалурнава ва филолог Р.Гьайдарован архивда хвенваз хьайи дафтарда а кьве шиирни, гьа чIавара адет тирвал, фарс чIалал кхьенвай “Лагьана Къазанфара” келимадилай башламишзава. И делилри Мирзе-Къазанфар вичин дустарин арада “Дили-Вирана” тIвар алай шаир яз машгьур хьайиди чаз генани малум жезва.
И шиирра эхирдал кьван чаз ачух тахьай сирер ама. Абурукай сад вири шииррин кьилин метлеб тир “ялгъуз” гафунин мана я: и эсерра ам адетдин манада (ялгъузди, текди, тай авачирди) гаф хьиз ишлемишнавани, я тахьайтIа бязи цIарара — хас тIвар хьиз? И жуьреда ве-ревирдер авунин нетижада чун ахьтин фикирдал къвезва хьи, Етим Эмина ам гагь-гагь ярдиз ганвай тIвар хьиз ишлемишнаваз хьун мумкин я, Мирзе-Къазанфаран шиирра, иллаки адан кьвед лагьай шиирда, ада вичи-вичизни Етим Эминаз “ялгъуз”, яни “ялгъузди” лугьузвай хьтинди я…
Амма, гьич тахьайтIа, кьве сир и шиирри чаз ачухарнава. Кьуд эсерни кьве автордин арада хьайи акъажунар хьиз, сада муькуьдан фикирарни образар давамариз кхьенвай шиирар тирди чаз аквазва. И жергеда авай пуд лагьай шиирдин автор Етим Эмин тирди вирибуруз ашкара я. Ам чна гъанвай шииррин жергеда кьвед лагьайди тир Мирзе-Къазанфаран шиирдиз жаваб яз кхьенва. И карди Етим Эмина Мирзе-Къазанфар вичихъ галаз “гьуьжет” ийиз алакьдай шаир яз гьисаб авурди къалурзава. Гьайиф хьи, чи “вири тир” Эмина ихьтин зурба къимет гайи адан дуст Мирзе-Къазанфар алакьунар авай шаирни хьайиди чаз къедалди чидачир, къе чаз и сир ачух хьанва. Гилалди вич лезгийрин арада сифтегьан лингвист яз ашкара тир Мирзе-Къазанфар чаз еке шаир хьизни чир хъхьанва…
Чна инал гъанвай шиирри абур кьве касдин арада хьайи шииррин “гьуьжетдин” нетижа тирди чна лагьанай. И кьуд шиирдикай сад ва пуд лагьай шиирар Етим Эминанбур я. Амма Р. Гьайдарован архивда хвенваз хьайи дафтарда и шииррин жергеда авай сад лагьай шиирдин автор “Етим Мелик” яз къалурнава. И кардалди кьве касдин “гьуьжетунрик” са бинени авачиз пуд лагьай кас “акатнава”. Чаз аквазва: кьуд шиирни са темадинбур я, абурухъ са логика ава, Мирзе-Къазанфара са автордихъ галаз “гьуьжетар” ийизва. И карди шагьидвалзава хьи, Етим Эминан шиир са низ ятIани, аквадай гьаларай, ам кьейила, шаирдин гъвечIи стха Меликан кIвачиз ягъиз кIан хьана…
Ихьтин сирер лезги культурадин тарихдихъ пара ама. Абурун кьадар тIимил хьун патал лезги литературоведенидал, литературадал рикI алай халис пешекарар машгъул хьун герек я. Чна умуд кутазва гьакI жеда лагьана…
Мансур Куьреви
______________________________________________________________________________
1 Чаз гьатнавай вариантда и цIар чна ганвай жуьреда кхьенва. Гьа и жуьреда и цIар 1948-йисуз Н.Агьмедова акъудай Етим Эминан шииррин кIватIалдани ганвай. Гьайиф хьи, 1960-йисуз А.Агъаева акъудай шаирдин яратмишунрин кIватIалда и цIар, гъалатI хьана, “Вун хвашгелди, сафагелди” келимадалди дегишарнавай, шиирдин тIвар “Вун авачир женнетни кIандач” яз хвена, ва гьадалай кьулухъ Етим Эминан шииррин кIватIалар туькIуьрай вирибуру и гъалатI тикрарнава.
2 Тавар — гуьрчегди.
3 Минтене — хилер галачир, перемрин винелай алукIдай дишегьлийрин партал; фарс чIала “нимтана”.
4 Идалай вилик чапдай акъатай и шиирдин вири вариантра и гаф, гъалатI яз, шиирдин манадив такьазвай “датIана” гаф хьиз гузвай. Чаз гьатнавай вариантда авайвал, шиирдин цIарарин манадив кьадайвал чна и гаф туькIуьр хъувунва.
5 Къаш-къабагъ — хъсан кьил-кIвач, беден.
6 Азимушан — Аллагьдин са тIвар.
7 Къефледик — ина: рушарин дестедик.
8 Вучулда — яркIи нугъатда “вуч ийидалда” лагьай чIал я.
9 Гъейри — маса, чара.
10 Шана — “фена” гафунин нугъатдин жуьре.
11 Кьарар — “кьарай” гафунин са жуьре.
12 Дили- Вирана — инал “харапI хьанвай, барбатI хьанвай рикI”; мамрачви Къазанфаран лакIаб.
13 Сер (сейр) — къваларив гвай чкайриз килигиз къекъуьн.
14 Ферз — мусурман диндин рекьяй гьар са касдиз важиблу кар, кIвалах, гьерекат.
15 Суьннет — гьар са мусурманди вичин уьмуьрда кьилиз акъуддай хъсан яз гьисабзавай кIвалах.
16 ЧIана — гьакI.
17 Инал “таб гаф рахун ваз айиб кар я” лагьанва.
18 Вяз — диндин рекьяй насигьат.
19 Сунни (суьнни) — мусурманрин диндин шиийрилай тафаватлу хел.
20 Гьуьри-гъилман — женнетда жеда лугьудай гуьрчег рушарни жаван гадаяр.
