Адет яз, суд авунин карда судьядилай гъейри прокурорди, адвокатди ва шагьидри иштиракзава. Прокурорди суддик акатнавайди тахсирлу ийизва, адвокатди тахсирлу ийизвайдан тереф хуьзва. Закондалди ам гьахъдиз акъуддай делилар жагъурзава. Амма шагьид галачиз гьахъни-батIул тайинарун регьят кар туш. Ам вуч кас ятIа, ада судда гьихьтин роль­ къугъвазватIа кьил акъудун патал зун юридический илимрин кандидат, чи ватанэгьли  Хадижат  Абдуллаевадихъ  галаз гуьруьшмиш хьана ва адавай са шумуд суалдиз жаваб гун тIалабна.

• Хадижат Абдулкъадировна, ­“Лезги газет” кIелзавайбурулай шагьид вуч кас ятIа, адан везифаяр гьихьтинбур ятIа хабар кьазвай чарар къвезва. Гьаниз килигна къе ву­на чаз судра шагьидри къугъ­ваз­вай ролдикай суьгьбет авунай­тIа кIанза­вай.

— Малум тирвал, и ва я маса тахсиркарвилер авунай къарагъарзавай саки вири делойрай талукь тир органри ахтармишунар кьиле тухузва. Ахпа абуруз, шагьидривайни хабарар кьуналди, суддал килигзава.

Саки вири гражданский делойризни судьяяр шагьидривай хабарар кьуналди килигзава.

Аквазвайвал шагьид — им граждан­ский ва уголовный процессра кар алай кас, а процессрин иштиракчини я.  Шагьид­ суд килигзавай и ва я маса делодай та­йин­ ма­луматар гвай, чизвай, акур касни жезва. Шагьидри къалурзавай делилар гьахъ-ба­тIул субутарзавай жуьрейрикай (РФ-дин УПК-дин ст.74) сад я. Абур себеб­ яз суддик­ квай кас тахсирлу ийизвай де­лилар субутарун ва я инкар авун ­мум­кин я. Гьа и делилар себеб яз, суддивай тайин­ уголовный делодай гьахъдиз акъуд­дай ва я тахсирлу ийидай приговор акъудиз, гражданский делодай къарар кьабулиз жеда.

Нин къалурунар, лугьунар субутардай делилар яз ишлемишдатIа, шагьидвал авунихъ галаз алакъасуз абурун ихтиярар ва мажбурнамаяр ва гьакI хабарар кьунин тегьер закондалди къайдада тунва. Кьилди къачуртIа, абур РФ-дин УПК-дин 56-статьяда къалурнава.

• ГьикI, низ хьайитIани шагьидвал ийидай ихтияр авачни?

— Законда  шагьидвилин ихтияр, яни жуваз ва жуван мукьва-кьилийриз акси яз шагьидвал тийидай ихтияр тайинарнава.

• Мукьва-кьилийрик вужар акат­зава?

— Гъуьл, паб, диде-бубаяр, аялар, хайи стхаяр, вахар, чIехи буба, баде, хтулар, хва­виле — рушвиле кьабулзавайбур, кьабулнавайбур. Шагьидвал авунин ва я тавунин ихтияр Россиядин Федерациядин Конституциядин 51-статьяда заминламишнава. Мадни, вичин сагъламвилин ва психический гьалар себеб яз, гьалариз дуьз къимет гуз тежезвайбурувайни хабарар (шагьидвилин) кьаз жедач.

Федерациядин Советдин члендивай, Госдумадин депутатдивай, абурун чпин ихтияр авачиз (абуруз чпин везифаяр кьилиз акъуддайла малум хьайи гьаларикай), хабар кьадай ихтияр авач.

• Шагьид чIал чин тийидайди хьайи­­тIа, вуч авун лазим я?

— Шагьиддиз вичин дидед чIалал ва я вичиз чидай чIалал рахадай ихтияр ава. ГьакI таржумачидин куьмекдикай пулсуз менфят къачудай, герек месэла тIалаб­дай дознователдин, силисчидин, проку­рор­дин­, судьядин гьерекатрилай арза ийидай, адвокат кьадай (РФ-дин УПК-дин 189-ста­тья­дин 5-пай) ихтияр ава. Шагьид­вал авун па­тал эвер ганвай касдин ихтиярар ва итижар хуьн закондалди заминламишнава. Гьа икI,  за винидихъ  къейд авурвал­, къуллугъдал алай касди ша­гьид­вал авун па­тал­ эверай чIавуз гражданиндиз вичиз куь­мек яз кьунвай адвокатни галаз къведай их­тияр ава. Гьа са вахтунда адвокатдиз ша­­гьиддин ихтиярар чIурнавайдан гьа­къин­­дай лугьудай ихтияр ава. И жуьредин­ ма­луматар протоколда къейдун лазим я.

Уголовный судопроизводство кьиле физвай вахтунда шагьиддин намусдик хкIадай гьерекатар авун, къарарар кьабулун къадагъа я. Шагьиддиз гужар авун, ягъиз-гатаз азабар гун,  векъи рафтарвилер авун, гьакI элешмиш хьуналди гафар­ акъудун ерли виже къведай крар туш.

• Шагьиддиз суддик квайбуру къурхуяр гуз, гьелягьар кьаз (за вун яда, рекьида лугьуз) хьайитIа, вуч авун лазим я?

— Шагьиддиз ва я адан мукьва-кьилийриз къурхуяр гуз, гьелягьар кьаз хьайи­­тIа, судья, прокурор, силисчи чпиз талукь тир жуьреда (РФ-дин УПК-дин 11-статьядин 3-паюнал асаслу хьана) серенжемар кьабулуниз мажбур я.

• Шагьид силисчидин патав, суддиз текъвез хьайитIа, вуч ийида?

— Законда къалурнавайвал, шагьиддиз эверайла, силисчидин, прокурордин патав, суддиз текъведай ва шагьидвал авуникай кьил къакъуддай, къалп шагьидвал ийидай ихтияр авач. Шагьидвал ийиз атуникай гьакъикъи себебар авачиз кьил къакъуддай дуьшуьш­ра ам гужуналди гъида, чиз-чиз чIуру делилар лугьуз ва я шагьидвал авуник хев кутан тийиз хьайитIа, ам Россиядин Фе­де­рациядин Уголовный Кодексдин 307-308-статьяйрин бинедаллаз жавабдарвилиз чIугвада.

Аквазвайвал, шагьид — им судопроиз­водстводин рикI я. Адахъ галаз гьуьрметдалди, закондин сергьятра аваз эге­чIун лазим я.

Чпи государстводин бюджетдай мажиб къачузвай ва шагьидривай хабарар кьадай ихтиярар ганвай къуллугърал алай ксарилай тафаватлу яз, шагьидри чпин везифаяр пулсуз, общественный бинедаллаз кьилиз акъудзава.

Къейд авун лазим я хьи, шагьид михьи, гьахъвал гвайди хьун лазим я. Шак алай, ванер-сесериз килигна  вичиз вилералди такур крарин шагьидвал ийизвайбурун гафарихъ юридический къуват авач.

• Эхиримжи вахтара шагьидвал авуникай кьил къакъудзавай дуьшуьшар гзаф жезва лугьузва, им дуьз яни ва, яз хьайи­тIа, и кардин себеб вуч я?

— Дугъриданни , суддинни силисдин практикади къалурзавайвал, эхиримжи вахтара шагьидвал авунин база акваз-акваз дегиш хьанва. Гьайиф хьи, гзафбуруз шагьидвал ийиз кIанзавач, акур-такур авай­вал лугьун патал силисчидин патав, суддиз къвезвач. Къвезвай бязибуруни къалп шагьидвал ийизва ва я ша­гьидвал авуникай кьил къакъудзава. Им, заз чиз, неинки уьлкведин агьалийрин марифат, абурун материальный гьалар агъуз аватунилай, уьмуьрда арадал атанвай четинвилерилай, гьакI силисчидин, прокуроррин, судьяйрин рафтарвилелай, абур эгечIзавай тегьердилай аслу я.

Силисчидин ва суддин патай повестка атай шагьиддик къалабулух акатзава, ада вичел залан пар акьалтзавайди гьисс ийизва. Касдиз суьгьбет квекай фидатIа чизва. Адан шагьидвилелай, рахунрин, л­угьунрин тегьердилай суддик квай инсандин кьисмет аслу жезва эхир. Гьаниз килигна ам хияллу жезва: яраб вуч авур­тIа хъсан я, лугьуз, фикирзава ада.

• Силисчийрин, прокуроррин патай шагьиддихъ галаз векъи рафтарвилер, кваз такьунар жезвай дуьшуьшар малум яни? Мисалар гъанайтIа, пис жедачир.

— Махачкъала шегьердин районрикай садан прокуратурадин силисчи “М”-ди Муслимовалай къарагъарнавай уголовный делодай ахтармишун кьиле тухузвай.

Силисчиди повестка эцигуналди Мух­тараз шагьидвал авун патал эвер ганвай. Мухтар силисчидин патав повесткада къалурнавай вахтунда — дуьм-дуьз пакаман сятдин 10 тамам хьайила атана. Амма си­лисчиди са артух кваз такьадай сесиналди адаз куьчеда акъвазун буйругъна.

Кар-кеспи квахьнавайди хьиз, ина-ана къекъвей Мухтара силисчидиз са сятинилай мад вичикай хабар гана. И сеферда силисчиди, лап векъидаказ сес хкажуналди, Мухтараз гьараяр гана ва “заз гьи­кьван герек хьайитIа, гьакьван вахтунда акъвазда вун”, — лагьана. Гьа икI сятдин 10-даз эвер гайи Мухтаравай анжах сятдин 12-даз хабарар кьуна. За винидихъ лагьайвал, шагьид яз эвернавай касдив векъивилелди эгечIун гьич виже къведай кар туш. Эгер, и ва я маса  себебар аваз, эвер ган­вай касдивай хабарар кьаз хьанвачтIа, гъил къачун тIала­бун герек я. Инсандив инсанвилелди эге­чIун лазим я.

Маса мисал. Силисчи  Исакьова шагьидвал ийиз атанвай Масанавай хабарар кьадайла, Майсарат кьинин гьакъиндай вичи авунвай фикирар тестикь тежедайла, шагьиддиз гьараяр гуз башламишна: “На зи кьил элкъуьрмир, за ваз къалурда гьикI лугьун лазим ятIа, за вун исятда дус­тагъ ийида. Им  ваз я  базар, я колхоздин собрание туш. Ваз вун нихъ галаз рахаз­ватIа ва гьина аватIа чизвани?”

Практикада ихьтин дуьшуьшарни гьалтзава. Гьа са месэладай хабарар кьаз силисчиди шагьиддиз са шумуд сеферда эвер гузва. Имни ада вичиз кIандайвал жедалди ийизвай кар я.

Мукьуфдивди хабарар кьуна, дуьзгуьн делилар къачун тавуна, тади гьалда протоколда кхьинар ийизва ва ахпа абур туькIуьр хъийиз чалишмиш жезва.

Гзаф силисчийри закондин сергьятра аваз, югъ-йиф лугьун тавуна, гьакъисагъвилелди кIвалахзава. Абурун кIва­лах­ди бегьерарни гузва. Амма са бязибуру­ ахъай­завай “куьлуь-шуьлуь” гъала­тIри законлувал мягькемаруниз кьацI) язава, са тахсирни квачир чарадан кIвал чIур­зава.

За мад сеферда лугьун, шагьид -гьахъни-батIул тайинарунин баркаллу карда иллаки важиблу кас я. Адаз гьуьрмет авун, ам хуьн лазим я.

Алаудин Гьамидов