Алай вахтунда Дагъларин уьлкведа медениятдин ирс тир 6354 объект ава, абурукай 1994 —  федеральный дережадин памятникар, 4360 региондин дережадинбур я. Абурулай гъейри мад 2282 объект ава. Республикадин сергьятра авай “Цитадель, куьгьне шегьер ва Дербентдин къеле” ЮНЕСКО-ди дуьньядин ирс яз малумарнава. ИкI, медениятдин ирс яз малумарнавай объектрин кьадардал ва дережадал гьалтайла, Дагъустан уьлкведин регионрин арада сифтебурукай я.

Гьайиф хьи, къунши бязи регионра абур хуьзва ва икI чпин ерийриз туристар желбзава, чкадин экономика хкаждайвал ийизва. Да­гъустан Республикада и кар фикирдай акъуд­навай лугьуз жеда. ТIебиатдин надир имара­тар тир Самурдин тамун, Хучнидин чарчар­дин, Чиркей ГЭС-дин, Сарыкъумдин, Ви­ни Гунибдин куьмекдалди тIимил-шимил туристар желбзаватIани, месэла ачухди я. Каспий гьуьлуькай герек дережада хийир къачуз жезвач. И карда Азербайжан республикадилай чешне къачуртIа, жеда. Хуьруьгрин тамукай, Базар-дуьзуьдикай, Шалбуз дагъдикай, гьар жуьредин вацIарикайни тамарикай, вирерикай ва тIебиатдин маса девлетрикай менфят къачузвач. ТIебиатдин гуьзел маканра ял ядай кIвалер эцигна, кIеви низам-къайдани хуьдайвална, анриз паталай инсанар желбайтIа, абуруз чи тIебиатдин гуьзелвилер, гьавадин ва маса къулайвилер, та­рихдин ва архитектурадин памятникрин надирвал къалурайтIа, гзафбуру гьейранвалдай. Атана, акуна, чи гуьзел чкаяр бегенмиш хьайибуру чпихъ галаз мад ва мад цIийи ксариз теклифда. Мисал яз,къачун чна Ахцегьрин гьамамар. Са акьван къулай шартIар авач­тIани, аниз ял ягъиз, сагъламвал пайгар­дик кухтаз Россиядин регионрай ва къецепатан уьлквейрайни гзафбур къвезва. Гатун вахтунда аниз атун патал учирра акъваззавайбур ава. Ял язавайбуруз гьакъидихъ чкадин тIебиатдин ва тарихдин имаратарни къалуриз хьайитIа пис яни? Каспийскда, Махачкъалада, ЦIийи Къаякентда, Избербашдин патарив ва масанра гьакъидихъ балу­гъар­ кьа­дай, гъуьрчез фидай хсусиятар кардик ква. Са акьван къулай шартIарни анра яратмишнавач. Бес чи ерийра, балугъар туьретмишна, рикI алайбур желбдай мумкинвилер авачни? Дагъдин туризм вилик тухудай мумкинвилер гьикьван ава!..

Эхь, тарихдин дережадин ва тIебиатдин памятникрикай зун санал раханва, вучиз ла­гьайтIа туристар желбун, а чкаяр хуьн ва аш­кара авун патал абур сад-садахъ галаз сих алакъада ава. Ял ядай, ксудай чкаяр авачиз хьайитIа, патав гвай Азербайжандайни са касни Ахцегьрин къеледиз ва я Вини Гунибдиз къведач.

Медениятдин ирс тир имаратар хуьниз талукь къанун-къайдаярни ава. Амма, бязи объектар квачиз, гьина а къанунрал амалнава? Чкадин агьалийри а имаратрин цларани хандакIра авай къванер тухуз, чпин кIвале­рани салара ишлемишай дуьшуьшарни чаз чида. И ва медениятдин ирс тир имаратриз талукь маса месэлаяр веревирд, абур хуьн ва раиж авун патал меслятрихъ яб акализ, алатай гьафтеда Махачкъалада, Милли библиотекада, Дагъустан Республикадин медениятдин ирс хуьнин агентстводи гьегьенш семинар-совещание кьиле тухвана. Мярекатдин кIвалахда Дагъустан Республикадин Гьукуматдин Председателдин Сад лагьай заместителдин везифаяр тамамарзавай Анатолий Къарибова, республикадин министерствойринни ведомствойрин, муниципалитетрин администрацийрин, общественный тешкилатрин, вузрин векилри иштиракна. Разивилелди къейд ийиз жеда хьи, кьиле чи ватанэгьли Заур Къагьриманов акъвазайдалай кьулухъ и идарадик, лугьудайвал, юзун акатнава, къейд ийиз жедай хьтин нетижайрив агакьнава. Маса министерствойрини ведомствойри, муниципалитетри абурухъ галаз сих алакъа хуьн, яни къуьн-къуьне аваз кIва­лахун чарасуз я.

Мярекатдал гзаф рахунар а имаратриз та­лукь къанунрал амал авуникай хьана. Агент­стводин векилри малумарайвал, вири санлай тахьайтIани, яваш-яваш а объектар сергьятламишдайвал, абурукай къейдер кхьенвай кьулар алкIурдайвал я. И карда чкадин агьалийрин куьмекни герек я. Абуру иллаки жегьилар гъавурдик кутун, жугъунар ва ал­кIур­навай кьулар чIур тавун, чаз а имаратар тунвай бубайриз гьуьрмет авунин лишан тирди аннамишиз тун гзаф важиблу я.

Эмираслан Шерифалиев