Баркаллу хва
Европадин сергьятра авай дагълух хуьрерин арада виридалайни кьакьанда авай Къурушрин хуьр Шалбуздагъдин кIанив, гуя кьепIина авайди хьиз, экIя хьанва. Им а кьадар гуьзел, Женнетдин багъ хьтин чка я хьи, инсанар, и кар гьисс тийиз, и гуьрчегвилин суьгьуьрда гьатзава. И хуьруьн девлетлу тарих къадим заманайрилай гатIунзава. И ерийрай тIвар-ван авай, баркаллу инсанар гзаф акъатнава. Абурукай сад пуд сеферда Ленинан ордендин сагьиб, Социализмдин Зегьметдин Игит Сейфедин Къулиев я.
Ам 1908-йисан 15-июндиз Рамазан Къулиеван гзаф аялар авай кесиб хизанда дидедиз хьана. Дагъдин аялар фад акьалтда, чIехибурухъ галаз са цIарцIиз фад къведа. Буба рагьметдиз фейила, Сейфединан гьатта пуд йисни хьанвачир. Амма вахтуни уьмуьр вичин къайдайриз муьтIуьгъарда. ГъвечIи чубан Сейфединан, хуьруьн маса аялринни хьиз, хайи дагъларал иллаки рикI алай…
…ГъвечIи Сейфедина дагъдин этегрик хипер хуьзвай, дидедиз майишатда куьмекар гуз, адакай дирибашди, гьар са кардив жавабдарвилелди эгечIдайди хьана. 14 йис тамам хьайила ам, маса хуьруьнвийрихъ галаз санал, Азербайжандиз куьч хьана ва нафтIадин мяденра кIвалахиз башламишна. Ина ада пакамалай няналди зегьмет чIугвазва, четинвилерикай кьил къакъуд тийиз. Чидач гьикI ам мад Къурушдал хтанатIа, адаз ата-бубайрин чилери эвер ганани, я тахьайтIа, адаз кьисметди вичиз гележегда важиблу са вуч ятIани гьазурнавайди аян тирни…
Къулиев Сейфедин цIийи къуллугъдал тайинарна: хуьруьн агьалийриз адахъ регьбервилин, тешкилатчивилин ерияр авайди акуна. Правленидин членри ам хуьруьн колхоздин артелдин регьбердин къуллугъдал хкяна. А чIавуз адан 23 йис тир.
Сейфедин Буйнакск шегьердиз ветзоотехникрин са йисан курсар кIелиз рекье гьатна. Диплом гъиле авай пешекарди Докъузпара райондин чилерин отделдин начальниквиле кIвалахиз башламишна. Вахтарни, къайдаярни дегиш жезва. Халкьдин комиссарин Советди Къулиев Сейфедин Рамазанович миллионралди лапагар авай суьруьяр хуьзвай Азербайжандинни Гуржистандин союздин республикайра ДАССР-дин патай куьчери малдарвилин рекьяй тамам ихтиярар ганвай векил яз тайинарзава. Гьатта Ставрополдин крайдайни иниз суьруьяр куьчарзавай. Им гзаф четин ва жавабдар кIвалах тир. Лапагар хъуьтIуьз — чуьлдиз ва гатфарихъ дагъдиз вахтунда куьчарун лазим тир. Алафралди таъминарун, са гафуналди, чубанриз къуллугъ авунни жавабдар кар тир. Вири и четин месэлаяр С.Къулиева текдиз ваъ, адахъ галаз са фикирдал алай ксарин дестедихъ галаз гьялзавай. Адан гьевеслувал, къастунал кIевивал, дагъвидин руьгьдин винизвал зурба тир.
Кьезилдаказ гьар са кар тамамардай ам йикъа гьатта къад сефердани чубанрин патав фидай, иллаки – дул къачузвай вахтунда. Нетижада гатфарихъ суьруьяр кимивилер авачиз, саламат яз дагъдиз хкведай.
1952-йисуз пуд артель сад хьана ва Карл Марксан тIварунихъ галай колхоз арадал гъана. ИкI, къурушвияр Хасавюрт райондин арандин гьеле инсандин кIвач хкIун тавунвай чилерал куьч жез башламишна. Саки 450 майишат куьч хьана. ЦIийи Къурушдин бине кутур кас Къулиев Сейфедин Рамазанович я. Ина, аранда, адан тешкилатчидин бажарагъ тамамдаказ ачух хьана. Ада малдарвилин хел вилик тухвана, багълар, бахчаяр, уьзуьмлухар кутуна.
Сейфедин Къулиев республикадин кеферпатан мулкара сад лагьай кас яз уьзуьмчивилел машгъул хьана – ада гьар жуьредин сортарин ципицIрин сад лагьай гектарар кутуна. Гуьгъуьнлай уьзуьмлухрин майданар 1300 гектардив агакьна. Къурушрин хуьр Дагъустанда уьзуьмар гьасилунин рекьяй кIвенкIвечи чкадал акъатна. Ракъинин кагьрабайрин бегьерлувал са гектардай 12-15 агъзур тонндив агакьзавай. Бегьердилай къвезвай къазанжийри лагьайтIа, агьалийриз дарвал авачиз яшамиш жедай мумкинвал гузвай. Са куьруь вахтунда, тади гьерекатралди ЦIийи Къурушдин акунар фикир желбдай тегьердиз атана: ина юкьван мектеб, азархана, аялрин бахча, почта, туьквенар, гьатта газетдин редакцияни кваз пайда хьана. Къунши хуьрерай тир агьалийри лугьудай: «Хуьр гуя са йифен къене дуьньядиз атана, суьгьуьрдин кар хьиз аквазва».
Мад са кар къейдна кIанда. Колхозда чкадин жинсинин 10 агъзур лапаг авай. Са лапагдилай 2 кг сар твазвай. С.Къулиев Ставрополдин райондиз фена ва анай «Советрин меринос» жинсинин хипер гъана. ИкI, гьар са лапагдилай 5 килограмм сар тваз башламишна. Колхозда ири карч алай 1300 мал авай ва абурун кьадар йисалай-суз гзаф жезвай. Председателди вири Дагъустандиз чешне къалурзавай. Кьилинди ам я хьи, колхоз арадал гъайи сифте йикъарилай башламишна ада хуьруьн майишат патал кадрияр гьазурунин кардик еке пай кутуна, вучиз лагьайтIа, ада и месэладин важиблувал аннамишзавай. Колхоздин тIвар баркаллу краралди машгьур хьанвай. Халкьни дуствилелди, сада садаз гьуьрмет ийиз яшамиш жезвай.
Яргъал йисара председатель яз кIвалахна, С.Къулиев уьзуьмчийрин бригадирдин везифайрив эгечIна. И къуллугъдални ада хъсан нетижаяр аваз зегьмет чIугуна. Бегьер гьамиша винизди тир ва ам квахьунар авачиз кIватIзавай. Адан бригадади соцсоревнованийра гьамиша кIвенкIвечи чкаяр кьазвай. Сейфедин Къулиев «Лайихлу уьзуьмчи» лагьай тIварцIин сагьиб хьана. Адаз гайи кьван медалрин, грамотайрин кьадардихъ лагьайтIа, а кьил авач! Хтулри абур, багьа ядигарар яз, хизандин архивда хуьзва. Къулиев Сейфедин Рамазановичан лайихлувилер государстводи къейдна: адаз пуд сеферда Ленинан орден, Социализмдин Зегьметдин Игитдин гъед гана. Адаз гьуьрмет, ихтибар авунин дережадин гьакъиндай ам СССР-дин Верховный Советдин делегат яз са шумудра хкягъуни, гьакIни КПСС-дин 22-съезддин делегат яз рекье туни шагьидвалзава. Экуь, михьи гьевесдив ацIанвай ам виринрив агакьдай. Къулиев колхоздин правленидин, потребкооперациядин, партиядин обкомдин бюродин член тир. Кьилди къачуртIа, заз адакай Хасавюртдин халкьдин контролдин идарада кIвалахай Алаудин Абукова ихьтин гафар лагьана:
«Ам къилихдин хъуьтуьлвилелди, масадан гьалдин гъавурда гьатуналди, гьар са кардив фагьум-фикир авуна эгечIуналди, гьа са вахтунда адетдин инсанрихъ галаз асантдаказ, ачухдаказ рафтарвал авуналди тафаватлу тир…».
Сейфедин Рамазанович 55 йисуз Дагъустандин государстводин, жемиятдинни сиясатдин деятель хьана. Ада Къурушрин хуьруьн, республикадин абадвал патал югъди-йифди кIвалахдай.
Хайи чилел гзаф рикI алай ада акьалтзавай несилдиз чилив хайи дидедив хьиз эгечIун веси авуна. ГьакI хьайила, гьамиша берекат жеда, лугьудай ада.
ЧIехи дипломат, акьуллу кас ва вичин ватанэгьлияр патал хъсан меслятчи тир. ЦIийи Къурушдал адан несил яшамиш жезва ва абуру чпин чIехи бубадал – вичелай гуьгъуьниз баркаллу чIехи тIвар тунвай зегьметдин Игитдал — дамахзава.
Лайихлу рухвайрин тIварари Шалбуздагъдин винел алай гъетери хьиз нур гузва. И гъетерин нур чавни агакьзава. Чи вилик квай везифа лагьайтIа, Сейфедин Рамазанович Къулиев хьтин лезги рухвайрин тIварар къизилдин жилдер алай ктабра хуьн – адан къамат, пьесайра, неинки документальный, гьакIни художественный фильмайра, романра туналди, несилар патал амукьдайвал авун я.
Бикеханум Алибегова
