(Эвел- 27-нумрада)

Гила чун энергокластердикай рахан:

1. ГЭС-диз асул фикир. Энерго­кластерди гьар жуьре чешмеяр иш­лемишун лазим ятIа­ни, фикирда кьунвай ГЭС-рин каскадди тIе­би­ат­диз виридалайни екедаказ таъсирда­. Гьа­виляй чна асул фикир гьа и рекьиз гун ла­зим я. Вучиз?

Вучиз лагьайтIа,сад лагьайди, эцигайдалай кьулухъ ва, мадни башкъа, са кьадар вахт алатайдалай ва адахъ галаз алакъалу ма­са эцигунар пайда хьайидалай кьулухъ и та­дара­кар чукIур хъувун, яни кIвалах кьулухъди эл­­къуьрун саки мумкин кар туш. Кьвед ла­гьай­­ди, ГЭС-ди вацIун экосистема бинедилай дегишарда. ГьикI? ГЭС-дин проектда фикирда­ кьунвайвал, ина вацIун яд гзаф хьайила, ам кьуна акъвазардай ва кьурагь вахтунда яд тIи­мил хьайила, аххъайдай мумкинвилер же­да. Гьа и карди ва­цIун йисан вахтунда галай-галайвал тамам жедай кIвалахрин кIва­тIал чIур­да. Инсандин фагьумдалди, им кьадардилай артухди тир ва гьакI гьуьлуьз авахьзавай  ми­хьи яд я, ам  кьуна вахтуналди акъвазаруни герек хьайила хийир къачун патал ишлемишдай мумкин­вал гуда. ВацIун экосистемадин ре­кьяй кили­гайтIа, йиса са шумудра цин дере­жа дегиш хьуни гзаф гьерекатриз таъсирзава.

Цин дережа вахт-вахтунда дегиш хьуни Са­мурдин тамун алем  адав вердиш хьунал гъана, и карда ГЭС себеб яз дегишвилер туни тамун флорадин ва фаунадин сортар ва жинсер дегиш хьунал гъида. Ихьтин нетижа хкатзава: вацIун яд «ракьара туртIа», и карди Самурдин вацIуз еке тир зиянар гуда. Гьавиляй Самурдин надир там «инсанри лезет хкудун патал къацу леке» хьиз ваъ, вичихъ флора ва фаунадин чара-чара чешнеяр, абурун жинсер кIватIна хуьзвай надир там хьиз амукьун­ герек.­ Гьа­виляй чна, Самурдин там хуьдайвал хьа­­йи­тIа, ам битавдаказ ва тIебиида­каз хвена кIан я. И битаввилик вичин тIебии гидрология, авахьзавай цин циклаяр, цив ацIай ва кьурагь вахтар жезвай  Самур вацIун къерехар акатзава.

2. Гидроузел: яд хуьдай къалхан ва алиш­веришдин варар. Проектдин авторри тестикьарзава хьи, абуру амукьзавай цин месэлайрихъ галаз женг тухудайвал я. Ам­ма гид­роузел Самур вацIун яд патал варар хьизни кардик жеда. Нетижада ибур вацIун цел алвер авунин варар яз хьунни мумкин я. Инсан тIебиатдив вагьшивилелди эгечIза­вай­ди фикирда кьурла, гатун чими вядеда цин кьадар гзафаруни ва цанриз мадни гзаф яд ахъаю­ни вацIун ресурсар кIанерай акъудда. Чарчел гьелбетда, акI къалуриз жеда хьи, гуя крар вири гуьзчивилик ква. Уьмуьрда ла­гьай­тIа, фи­кирда кьунвайвал кар кьилиз акъу­­диз жедач, иллаки, вацI вич часпар хьайи­ла. РикIелай алудна виже къведач, и час­пар­ди Да­гъустанни Азербайжан сад-садавай чара ийизва. Къунши республи­кадик къанунар чIурдай хьтин къилихар квайди я. Чун гьа­къи­къат­диз дуьзгуьндаказ килигна кIан­­да! Гьайиф хьи, авай гьалда Са­мурдин гидроузел неинки кьадардилай гзаф вацIун яд къачудай варар, гьакIни Самур­ вацIун вини кьиле ГЭС-ар эцигунин проектдин агалкьунрин замин я. ГьакIни Самур къайдадик кутунин делил хьиз са кардикай лугьун: вацI вичин тIебии гидрологиядикай магьрум хьанва. ВацIун яд къайдадик кутунин таъсир чаз вацIун агъа кьиле авай гидроузелдилай аслу жедайди чизва, нетижада и карди ва­цIун гидрологиядиз чIехи таъсир къалурда.­

3. КIвалахдай чкаяр. ГЭС эцигунин делилрикай сад регионда жемятдиз кIвалахдай цIийи чкаяр пайда хьун я. РикIивайни гьакI яни? Эхь, и проектди, гзаф пай вахтуналди тир кIвалахдай чкаяр арадал гъида, иллаки эцигунардайбур патал. Гьа кIвалахдай чкайрин са пай патахъай къведай эцигунардайбур патал игьтиятда хуьда. Объект кардик кутурдалай кьулухъ кIвалах­дай чкайрин кьадар тIимиларда. Идаз ухшар объектрал тIи­мил кьадар пешекарри (операторри) кIва­ла­хун адет я, абурни, мумкин я, чка­дин инсанар­ жедач. Санлай, энергокластерди фялейрин къуват галачиз, инновациядин технологийрин, автоматикадин куьмекдалди кIвалахда.

4. Гуж тIимил серф ийида. Самурдин энергокластер эцигуниз рехъ ахъайзавай себебрикай сад Дагъустандин энергосетрин гужлувилихъ галаз алакъалу четин месэлаяр арадал атун я. Амма, гужлувал артухарунин месэла гьялдайла маса рекьерни ва им авай тек са месэла туширдини фикирда кьуна кIанда.  Инсанар патал сагълам ва къени тIебиат хуьнин  месэла энергосетрин гужлувал бес тахьунин месэладилай гьич стIунни тIимил важиблу туш.

Хуьруьн агьалидин гьар йи­къан­ месэлаяр и багьа тир эцигунри гьялдач, ихьтин системадин электроэнергиядихъ вичин, хуьруьн агьалийрин гуж агакь тийидай хьтин къимет авайди я. Муькуь патахъай, мадни экологиядин гзаф рекьер ава хьи, и яргъал тир район чкадал гьасилзавай гьакъи галачир электроэнергиядалди таъмин авун. Маса пата­хъай килигайтIа, инсанди тIе­биат­диз жезмай кьван тIимил таъсирдай, гьа са вахтунда агьалияр ужуз, гьатта пулсуз электроэнергиядалди таъминардай гзаф маса рекьер ава.

5. Электроэнергиядин аму­кьай пай къеце уьлквейриз маса гун. Самурдин дереда гьасилай электроэнергиядин артухан пай Азербайжандиз ва Ирандиз маса гунин месэла махарик жедай хьтинди яз аквазва.  Чаз чизвайвал, Иран вичихъ авай электроэнергетикадин проектралди машгьур уьлкве я. (Абурун гьакъиндай чун агъадихъ рахада.) Амма гьакъикъакт якъинди яз ама: гидроэнергетикадин хиле Ирандин политика акI я хьи, ада и рекье тек са вичин игьтияжар ацIу­ру­низ ваъ, гьакIни ам къеце уьлквейриз маса гунизни кьетIен фикир гузва.

Ирандин Исламдин Республикади Аракс вацIун винел цIийи-цIийи ГЭС-ар арадал гъизва, гьасилзавай электроэнергиядин са пай къунши Азербайжан Республикадиз маса гузва. Фагьум гайитIа, гидрологиядин рекьяй Аракс вацIун цикличность Самурдилай са акьван тафаватлу туш. Самурдин энергокластерди арадал гъидай электроэнергиядин амукьзавай паюни Ирандизни хийир гуда. Азербайжанда Мингечаурдин ГЭС хьтин ири станцияди ва и уьлкведин кьиблепатан районра кардик квай муькуь ГЭС-ри и уьл­кве­ электроэнергиядалди таъминарзава. Гьа ГЭС-ар, Самур ва Аракс вацIар хьиз, йисан вахтарилай  аслу я ва нетижада электроэнергия маса гуниз яргъалди кьиле фидай себебдиз хьиз килигна виже къведач.

6. ГЭС-дин яргъал вахтуналди тир месэ­ла. Куьлуь ГЭС-ри элкъуьрна кьунвай тIе­би­атдиз таъсир лап тIимил ийизвай лугьудай­ фи­кир машгьур ятIани ва и фикирдихъ инан­мишарзаватIани, гьакъикъатди къарши фикирдал гъизва. Тамамдаказ хатасуз энергетика авай затI туш, вучиз лагьайтIа, инсандин­ гьи кIвалахди хьайитIани тIебиатдиз зиянар гузвайди я. ГЭС-дин пата­хъай ихьтин зиянрихъ яргъара къе­къуьн герек туш. Мисал яз, Иранда­ ири вацIар саки авач, (Карун вацIун агъа кьил фикирда такьуртIа) гими гьалдай вацIар авач, ина авай куьлуь цIийи ГЭС-ри гзаф чка кьазва. Абуру зурба мусибатрал гъана. Халкьдиз, адет яз, гьакIни тIимил­бур тир цин ресурсар кьенятдаказ ишлемишун, гатфарихъ яд акьал­туникай хуьн ва гатуз ишлемишдайвал авун, хуьруьн майишат виликди тухун хиве кьунай.

Эхирдай бес вуч хьана? Нетижада Ирандин къене патан ятарин са пай арадай акъатна.(Урмия, Бахтегани-Ташк-Махарлу, Гавхуни, Шадеган, Жазмуриан ва мсб.). Чилин винел тир къатара авай ятарин дережа садлагьана агъуз аватна. Себеб вуч я? ВацIарин ре­сурсрин ятарикай гзаф менфят къачун, хуь­руьн майишатдин игьтияжар ацIурун ва икI мад. И тIвар кьунвай крар энергетикадилай аслувиликай хкудун ва хуьруьн майишат­ гьа са къайдада хуьн патал кьиле тухванвайди я. Амма и крари чкайрал экологиядин месэлаяр кIеве тунал гъана. Чун Самурдикай рахайтIа, ина крар  масакIа я. Самур Кас­пий гьуьлуьз авахьзава ва Ирандин вацIари­лай кефердихъ гала. Самур къайдадик ку­тур­­тIа, гьуьлуьз са акьван зиянар жедач, ам­ма Самурдин таму, вацIун гидрологияди ва чилин винел къатарин ятарин дережади ГЭС-динни гидроузелдин таъсир кьатIуда. Ва эгер проект гьазурайбуру гидроузелдинни ГЭС-дин саналди тир таъсир фикирда кьунвачтIа­­, тIебиатдив вагьшивилелди эге­чIун адет тир ва финансрин рекьяй четин гьалда авай Юждагда ихьтин мумкинвал  гьакъикъатдиз элкъведайдал за шаклувалзавач. Гьайиф хьи, сада масад инкарзавай хиве кьунар чи япарив мукьвал-мукьвал агакьзава — са пата­хъай, им гатун вахтунда там па­тал­ лазим яд я, муь­­куь патахъай — хуьруьн майишатдин чилер дигидай мумкинвал.

Чаз хъсандаказ аквазва хьи, тамун игьтияжарни хуьруьн майишатдин игьтияжар саналди ацIурун мумкин туш. И гьалди Самурдин там терг хьунал, квахьунал гъидачни? Прогнозар ийидайла, неинки энергокластер авайди, гьакIни маса месэлаяр: къе авайбурни, пака жедайбурни фикирда кьуна кIанда.  Месэладин гзаф пай агьалийрин виждандилай (иллаки абурун агьваллу паюнин) аслу я. Гележег па­тал фагьумда кьунвай крар вири хъсандаказ кьиле фейитIани, дегишвилер же­дайди я. Ихьтин дегишвилер ина экъечI­завай тарарин, векьерин, хъчарин уьмуьрда, иллаки, вацIун экосистемада жедайди ашкара я. Нетижада жедай дегишвилери Самурдин вацIун къерехра экосистема патал зиянар гъида, Самурдин тамун экосистема терг жедай гьалдиз къведа. Зиянар гьар жуьрединбур хьун мумкин я, амма абур гьикI хьайитIани жедайдал шак алач. Пака ГЭС эцигайла, абур мадни зурбабур  жеда.

7. Ракъинин сирнавдай электростанцияр. Ихьтин электростанцийриз талукь фи­кирар чпел желбдайбур я. Са патахъай энергокластер паталди тIимил майдан герек жезва, кьвед лагьай патахъай ракъинин модулрин хъенди ГЭС-дилай алахьзавай бугъ тIи­ми­ларда. Им акьулди кьатIудай месэла я. Зун сакIани са кардин гъавурда акьазвач, гьавиляй чириз кIанзава, и карди цин аэрация­диз таъсир авун ва гуьгъуьнай аэробдин про­цессар гзаф хьун мумкин яни? Фикирдиз гъиз жеда хьи, кислород акадардай лепейрин гьерекат тIимил жеда, зиян гъидай цин ве­кьерин рангар ва цианобактерийрин кьадар агъуз аватда, хийир гъидай фитопланктон тIимил жеда, анаэробный бактерияр жедай шартIар арадал къведа. Чна гьар са затI алцумун герек я.

8. Регион вилик тухун патал ГЭС-ар герек я. Проект арадал гъизвай ксари гьа проектдин куьмекдалди гзаф кIвалахар кьиле тухун хиве кьазва. Иник Самурдин тамун гьалар хъсанарун, дигидай чилер целди таъминарун ва кIва­лах­дай чкаяр, энергетика патал чара авунвай такьатрин са пай чкадин тIе­биат хуьнихъ элкъуьрун акатзава. Лугьун ге­рек я хьи, винидихъ къалурнавай месэлаяр сад муькуьдахъ галаз кьазвач. КIвала­хар акI туькIвенва хьи, антропосфера гегьенш хьунивай, ам, кIанзни-такIанз, тIебиатдик хкIа­да. Чкадин тIебиат хуьн патал финансар чара авун Самурдин гидроузел чукIурун лагьай чIал я, гьакIни Самурдин вацIун къерехрин экосистемадал кIевелай гуьзчивал авуникай яргъаз хьун лагьай чIал я.

Гьакъикъатда чаз агьалийрин четин месэлаяр гьихьтинбур ятIа, ва икьван гуьзел гафарин кьулухъ агьалийриз четинди тир и гьалдай экъечIиз куьмек гудай мягькем бине ва программа хьун лазим тирди чизва.

Амма тIебиат хуьниз серфзавай зегьметди тадиз гъилиз къведай фи­нансрилай артух­ ва яргъал вахтунда хийир гъида. Сагълам тир тIе­биат инсанрин сагъламвилин бине я ва, кардив дуьздаказ эге­чIай­тIа, ам гьакIни халкьдин уьмуьр­дин бине жеда. Ватандив, ди­дедив хьиз, саядаказ эгечIун герек я, хийир­ гъидай затIунив хьиз ваъ. Дагъустандин ва ви­ри Кавказдин халкьар тIебиатди арадал гъана, инин кье­тIен тIебиатди са шумуд агъзур йисуз уьмуьр гана хвенвайди я, идан гелер халкьарин адетра, кар кьетI­дай къарарра ва менталитетда кьа­тIуз жеда. Им акI лагьай чIал туш хьи, гуя чна гуьгъуьна амукьна­вай­ халкьари хьиз уьмуьр кьиле тухвана  кIан­да, акси яз, жуван Ватан, жуван пак чилер ви­лик ту­хун­ герек я. Гьавиляй даима вилик фин патал­ (энергокластер арадал гъизвайбу­руз герек тир) абуру гьар са затI тади квачиз ва жаваб­дарвилелди арадал гъун лазим я.

РФ-дин чилерал, гегьенш накь­варал яша­­­миш жезвай халкьаривай регьят рекьерни жагъуриз жеда. Амма тIимил чилер авай, чеб ири тушир халкьари чпин къарарар кьабулдайла,  фагьум гана кIанда. Гьа къарарри­лай тIебиат чкадал аламукьун, гьакIни, руьгьдин ивирарни га­лаз,  халкь аламукьун аслу я. И фи­кирар цIалцIам гафарай кьамир, халкь а чIавалди чан алайди яз гьисабиз жеда, гьи­кьван гагьда ам кIва­тIал авур принципрал чан ала­мукь­датIа. Дуьнья дегиш жезва ва мадни дегиш жеда, гьавиляй халкь вилик ту­ху­нин рехъ жавабдарвилелди хкягъун герек я!

А.В. Рудов, биологиядин

илимрин кандидат, эколог.

(Таржума авурди — Вагиф Гьажиагъаев)