УМУДАР КВАДАРЗАВАЧ

Республикадин  мулкунал цин энергиядикай менфят къачунин кIвалах гьеле виш йисалайни артух вахт идалай ви­лик  Самур вацIун мумкинвилер ахтармишунилай  башламиш хьанай. Вичин  чIе­хи­­ви­лел ва важиблувилел гьалтайла,  Самур Дагъустандин кьвед лагьай вацI я. Адахъ 1838 МВт  электроэнергия гьасилиз жедай мумкинвал ава — им  республикадин  вири гидроресурсрин санлай къачур кьадардин 30 процентдиз барабар делил я.  И кардин хийирлувал субутарзавай делилар вахт-вахтунлай вилик гъизватIани, жуьреба-жуьре проектар майдандиз акъатзаватIани, Самур вацIун цин энергия икьван чIавалди ишлемишзавач, адакай менфят къачузвач ва, аквар гьаларай, гафарилай крарал элячI­дай вахт гьеле яргъа ама…

Месэладин тарихдай

1911-1914-йисара Франциядай тир са фирмади Самур вацIун Хазри-Зейхурдин участок  тамамдаказ ахтармишнай ва Бакудин нафтIадин мяденар  электроэнергиядалди таъминарун патал гидроэлектростанция эцигунин проект туькIуьрнай.  ГЭС эцигуниз а чIавуз Дуьньядин Сад ла­гьай дяведи манийвалнай.

Алатай асирдин 20-йисара “Комиссия ЭлектроСамур” тIвар ганвай махсус ко­мис­сия арадал гъанай, адал Г.Кржижановскийди  Дагъустандин Самур вацIал электростанция эцигунин проект гьазурун тапшурмишнай. Макьсад Бакудин нафтIа­дин мяденар электроэнергиядалди таъминарун тир. Амма и чIавузни гражданви­лин дяве башламиш хьана, уьлкведа бар­батIвилери, интервенцияди  проект кьилиз акъуддай мумкинвал ганачир.

Гьар жуьре йисара  уьлкведин  илимдинни ахтармишунрин ва проектрин  кар алай институт тир “Ленгидропроект” АО-ди Самур вацIун гидроресурсар ишлемишуниз талукь яз  бинедилай ахтармишунар тамамарнай.

1986-йисуз Союзгипроводхозди ва Гидропроектди “Самур вацIун ресурсар хуьнин ва  комплекснидаказ ишлемишунин схема” туькIуьрнай. Ана Ахцегьрин  гидроузел ва адан составдик кваз йиса 850 миллион кВт/сят электроэнергия гьасилдай ГЭС эцигун фикирда кьунвай.  ГьакI­­ни комплексный тайинвал ва санлай къачурла 680 МВт-дин гужлувал (2845 млн.кВт/сят)  авай пуд гидроэлектростанция —  Ахцегьрин, Гарагърин ва Хазры-Зейхурдин — эцигуникай лагьанвай.

Дагъустан Республикада гидроэнергетика виликди тухуниз талукь 2012-йисан материалра  Самур вацIал  пуд ГЭС-дикай ибарат каскад  эцигун фикирда кьунва: Ахцегьрин ГЭС-дин гужлувал 100 МВт-диз, Гарагърин — 280 ва Хазры-Зейхурдинди 300 МВт-диз барабар хьун лазим я. Идалайни гъейри, гележегда ГЭС-ар эцигиз жедай 14 чка хкянай.

Вири гьазур я

Ахтармишунрин кIвалахар кьиле тух­ванатIани, Самур вацIун тIебии ресурс къе­нин йикъалди саки ишлемиш тавуна ама. Гьелбетда, и кардиз фикир гузвач лу­гьун дуьз жедач. Кьиблепатан Дагъустанда гидроэнергетика  виликди тухунин месэла анжах са “Самурэнерго” ООО-ди шу­мудни са сеферда вини дережада къарагъарнай. ИкI, Самур вацIал Рутул район­дин Кинерин хуьруьн патав (цик акатдай чилер ва куьчарна кIанзавай хуьрер та­хьуниз килигна, и чка виридалайни къулайди яз гьисабнава) ГЭС эцигунин проектдин гьакъиндай  теклифар  Дагъустан Республикадин руководстводин вилик 2010, 2013 ва 2014-йисара эцигнай. Эхиримжи сеферда — 2018-йисан эхирра. ЯтIа­ни, финансрин рекьяй гьакъикъи куьмек проектдив агакьнач.

Гьа са вахтунда 2010-йисан майдиз  Да­гъустан Республикадин Гьукуматди  акъудай къарарда лагьанва: “Бюджетдилай къерехдай тир  чешмейрай финансар желб авуналди, Самур вацIал 80 МВт-дин гужлувал авай  “”Кина” гидроэлектростанция   эцигунин гьакъиндай  “Самурэнерго“ ООО-дин  теклифдал рази жен ва “Рутул район” муниципальный тешкилатдин  администрациядиз  вацIун яд кьадай банд  ядай ва гидроэлектростанциядин дараматар эцигдай чкаяр хкягъуниз талукь кIва­лахар тухун теклифин”. Къейдна кIанда, и теклиф кьилиз акъудна.

—  Чна “Ленгидропроект” АО-дихъ галаз санал  Рутул райондин Кинерин хуьруьн патав Самур вацIал гидроэлектростанция  эцигун патал банд ядай чка  хкяна.  Райондин муниципалитетди  гележегдин цин гьамбархана патал чилин  участок чара авуна. Чил туькIуьруьнихъ  галаз алакъалу ва топографиядин кIвала­хар тамамарнава, эцигунар гъиле кьадай ихтияр къачунва. Дагъустан Республикадин  “Дагестангеомониторинг” центради  разивал ганва, — лугьузва “Самурэнерго” ООО-дин генеральный директор  Шихсефи  Сефиханова.

Ада малумарзавайвал, ГЭС эцигунин­ ва ам ишлемишунин кIвалахрин кьил­ ­кьа­­­дай карханани арадал гъанва. “Рус­Гид­ро”­ ПАО-дин Дагъустандин филиалди, “Даг­энергосеть” ОАО-ди ва “Дагэнергосбыт“ ОАО-ди и проектдиз талукь яз рази­ви­­лин­ ча­рар агакьарнава. “Ленгидропроект” АО-ди лагьайтIа, проектдилай  вилик­ тир кIва­ла­хар тамамарунин гьакъиндай икьрар кутIуннава ва санал­ кIвалахиз рази я. “Да­гъустандин энергосбытдин компания“ (ДЭСК) ОАО, гьасилай вири электроэнергия икьрардин къиметрай маса къачуз гьазур я. Яни гьазурвал акунин вири кIвалахар тамамарнава, кIан­за­май­ди анжах финансар я. Абур ла­гьай­­тIа, тамамвилелди бюджетдилай къерехдинбур хьун лазим я.

И проект кьилиз акъудунин къимет, сифте делилралди ва США-дин доллардин курсунилай аслу яз, 3,0-4,5 миллиард манатдиз барабар жеда. Гьа са вахтунда, гьисабунар ийидайла, гидростанциядин тайинарнавай гужлувал  50 МВт-диз барабар яз фикирда кьазва, гужлувилин са КВт-дин къимет 1500 доллар ва  йиса гьасилзавай электроэнергиядин кьадар 350,4 млн.кВт/сят я. Проектдин гьакъикъи къимет  адан документация  тамамда­каз гьазурайдалай ва государстводин экспертиза авурдалай кьулухъ малум жеда.

Самур вацIун ресурсар, яд кIватI­дай­­ гьамбарханаяр тахьун себеб яз, мен­фятсуздаказ ишлемишзава. Ва­цIай йисан къене юкьван гьисабдалди 2,2 млрд.кубометр яд физваз, адакай тахминан 1,5 миллиард кубометр ­Азер­байжан Республикади ишлемишзава.  Кьве уьлкведин сергьятдал алай и ва­цIун 95 процентдив агакьна ресурсар Да­гъустандин мулкунал арадал къвез­­ва­тIани, ада Азербайжан Республикадихъ галаз анжах 22 километрдин мензилда сергьятвалзаватIани, Самурдин яд Бакудив агакьзава, Дер­бент­див — ваъ. Гьаниз килигна, Самур вацIун Вили Самур, Къара Самур ва Ахтычай хилерал, Рутул, Ахцегь ва До­къузпара районрин мулкарал ГЭС-рин каскадар хкажун вацIун яд менфятлудаказ ишлемишунин жигьетдайни хийирлу я. Идалайни гъейри, Ш.Сефиханова гьисабзавайвал,  ада Россиядин Федерациядин ва Азербайжан Республикадин арада 2010-йисан 3-сентябрдиз кьабулай “Кьве уьлкведин сергьятдал алай Самур вацIун  цин ресурсар  менфятлудаказ ишлемишунин гьакъиндай” икьрардин шартIар лазим жуьреда кьилиз акъудиз куьмекда. Гележегда, фикирзавайвал, Азербайжан Республикади Самур ва­цIал яд кIватI­дай чкаяр ва ГЭС-рин каскад эцигунин кIвалахда иштиракун мумкин я ва, яд пайдайла,  базардин шартIарал бинеламиш яз, кьве терефдизни хийирлу рехъ хкягъиз жеда.

Инал къейд ийин, алай вахтунда ва­цIун яд къунши  уьлкведихъ галаз паюнин месэладал (гьакъикъатда) тамам гуьзчивал алачирди и рекье кIва­лахза­вай пешекаррини тестикьарзава.

Вуч авун лазим я?

Проект уьмуьрдиз куьчуьрмишун па­тал вуч авун лазим ятIа, гьадакай “Са­мурэнерго“ ООО-дин руководителди 2018-йисан ноябрдиз Дагъустан Республикадин Кьил Владимир Васильеван тIварунихъ рекье тунвай чарче лагьанва.

Сад лагьайди, ана РФ-дин Гьукуматди месэладин тереф хуьзвайди  ва энергиядин арадал хкиз жедай чешмеяр, гьа гьисабдай яз гидроэнергетика ви­ликди тухун важиблу месэлайрикай сад тирди фикирда кьуна, Россиядин энергетикадин министерстводиз Самур вацIал ГЭС-рин каскад ва сифте нубатда Рутул районда “Кина” гидростанция эцигунин тереф хуьнин ва и ГЭС  электроэнергиядин объектар авай Генеральный схемадик (ам РФ-дин Гьукуматдин къарардалди 2017-йисан 9-июндиз тестикьарнава) ва  Россиядин энергетикадин Сад тир къурулуш виликди тухунин программадик кутун теклифнава. ГьикI лагьай­тIа, гидростанциядин проект электроэнергиядин  объектар авай Генеральный схемадик кутуни адан “къамат” инвесторар патал фикир къешенгди ийида. Инвесторар желб авун лагьай-тIа, и месэла гьялун патал сифтени-сифте къачуна кIан­завай виридалайни важиблу кам я, вучиз лагьайтIа, ГЭС-ар анжах бюджетдилай къецяй желбзавай финансрин гьисабдай эцигун фикирда кьунва. Гьелбетда, тайин кьадар такьатар  проект теклифзавай карханадихъ хьун лазим я, амма “Самурэнерго” ООО-дихъ ихьтин хсуси мумкинвилер авач. Гьа са вах­тунда, Ш.Сефиханован гьисабунралди,  эцигунриз авунвай харжияр ГЭС ишле­мишиз башламишайдалай кьулухъ 6-8 йисан вахтунда арадал хкведа — хкаж жезвай тарифрин, маса гузвай электроэнегиядин, маса гузвай цин гьисабдай.

Кьвед лагьайди, “Самурэнерго” ООО, гуьзчивилик квай къурулуш яз, “РусГидро” ПАО-дин составдик кутун ва адан хиве энергетикадин объектар  эцигунинни гидроэнергия гьасилунин  ва гележегда, “РусГидро” ПАО-дин ин­вес­тицийрин программадин сергьятра аваз, Самур вацIал ГЭС-рин каскад эцигунин ва  ишлемишунин месэлаяр тун теклифзава. Къейд ийин, “РусГидро” ПАО-дин къурулушдик алай вахтунда Да­гъус­тандин энергиядин кьуд кархана (“РусГидро” ПАО-дин Дагъус­тандин фи­лиал, “ЧиркейГЭСстрой” АО, “Сулакский гидрокаскад” АО, “МГЭС Дагестан” АО) ква.

Къейд ийин, Дагъустан Республ­и­ка­­дин Гьукуматдин Председатель А.Зду­нован къул алаз РФ-дин энергетикадин министерстводив ви­нидихъ вичикай лагьанвай теклиф-­проект агакьнава. Идалайни гъейри, алай йисан 28-февралдиз республикадин парламентдин сессиядал рахадайла, Гьукуматдин Председателди Самур ва­цIал юкьван жуьредин пуд гидроузел  эцигунин месэла веревирдзавайдакайни лагьана. Ада хабар гайивал, “РусГидро” ПАО-дихъ галаз санал про­­ектдин рекьерин карта туь­кIуьр­на­ва ва алай вахтунда эцигунар баш­ла­ми­шу­нихъ галаз ала­къа­лу месэладал кIва­­лахзава.

Къейд ийин хьи, месэладиз талукь вири документар РД-дин Гьукуматда ава. Гьукуматдин Председателдин и гафар Самурдин ятар менфятлудаказ ишлемишунин карда сифте кам хьиз гьисабиз жеда.

“Самур вацIал ГЭС-рин каскад  эцигунин проектди инвестицийрин проектдиз, экономика виликди тухунин кар алай хилериз ийизвай вири истемишунриз жаваб гузва, яшайишдин рекьяй, бюджетдин ва алишверишдин менфятлувилин жигьетдай ам хийирлуди я ва Дагъустандин сергьятдал алай регионда  яшайишдинни­ экономикадин, экологиядин гьалар хъсанарунин жигьетдай и проектди са жерге месэлаяр гьялда. Кьилди къа­чур­тIа, яд кIватI­дай ва хуьдай чкаяр арадал гъунин нетижада дагъдин ва­цIа цин дережа гуьзчивилик хуьз, ужуз электроэнергия гьасилиз, балугъчивилин майишат арадал гъиз, хуь­руьн майишатдин дигидай цихъ га­лаз ала­къалу месэлаяр гьялиз, агьалияр кIва­лах­дин чкайралди таъминариз жеда”, — лугьузва Ш.Сефиханова.

Малум жезвайвал, проектдин важиблувал екеди я. Ам гьазурун, арадал гъун, разивал къачун патал лазим ви­ри кIвалахарни тамамарнава, эцигунардайбурни тайин хьанва. КIан­замайди анжах финансрин такьатар чара авун я. Абур желбдай рекьер са шумуд ава: РусГидродин инвестицийрин программадин гьисабдай, къунши уьлквейрай (Азербайжан, Гуржистан) инвесторар жагъурун. Амма… “РусГидро” ПАО-дин Дагъустандин филиалди хабар гузвайвал, Самур вацIал  гидроэлектростанцияр эцигунин проектар РусГидродин инвестицийрин программадик кутунвач. “Ихьтин проектриз анжах са шартIу­налди — экономикадин жигьетдай абурун менятлувал тестикьарайла, килигиз жеда. Идалайни гъейри, вацI сер­гьятдал алайди фи­кирда кьуна, адахъ галаз алакъалу и ва я маса кIвалахар гъиле кьадайла, Азербайжан Республикадихъ галаз веревирдер авун лазим я”, — лугьузва “РусГидро” ПАО-дин Да­гъус­тандин филиалдин пресс-секретарь Эмилия Казумовади. Гьелелиг, малум хьайивал, компаниядиз и кар гъиле кьун хийирлу яз аквазвач. Гьа са вахтунда, Э.Казумовади хиве кьазвайвал, и проект кьве уьлкве патални  хийирлуди хьун лазим я. Азербайжандин терефдини адаз фадлай итиж ийиз­ва, вучиз ла­­гьай­тIа, ада са шумуд ме­сэла санлай гьялдай мумкинвал гуда. Азербайжандин капиталдин куьмекдалди зурба проект кьилиз акъудун Россия патални, са шартIни алачиз, хийирлу кIва­лах жеда. Идалайни гъейри, гидростанцияр эцигунин нетижада Самур вацIун яд кьве уьлкведин арада гьахълудаказ паюнин фадлай хцидаказ акъвазнавай месэла гьялиз жеда.

Эхирдайни лугьун хьи, девирар алатзава, гьукуматар дегиш жезва, ам­ма виш  йисуз  гуьзлемишзавай Самур вацIал ГЭС-ар эцигунин месэла къени гьа алай чкадал алама. Анжах чна умудар квадарзавач.

Жасмина Саидова, «Лезги газетдин» экономикадин редактор