Дагъустандин мулкунал чIехи 11 ГЭС-ди электроэнергия гьасилзава. Санлай къачурла, 2020-йисалай инихъ республикадин ГЭС-ри арадал гъизвай электроэнергиядин кьадар йисалай-суз гзаф жезва ва шазан эхирра и рекъем 5 миллиард кВт сятинив агакьна.

Гьа са вахтунда эхиримжи йисара региондин агьалийри ишлемишзавай  электроэнергиядин кьадарни йисалай-суз ар­тух жезва. ИкI, эгер 2020-йисуз адан кьадар тахминан 6 миллиард кВт сятиниз барабар тиртIа, шаз и делил 9 миллиард кВт сятинилай алатна. МасакIа лагьайтIа, республикадихъ авай игьтияж­дин анжах 54 процент электроэнергия хсуси ГЭС-ри таъминарзава (кьитвал — 46%).

Мад са делил — Дагъустандин электросетрин къурулушдин тахминан 80 процент бинедилай цIийи хъувун истемишзавай гьал­да аваз гзаф йисар я. Нетижа гьихьтин­ди­­ ятIа малум я: электроэнергиядалди таъминарунин карда мукьвал-мукьвал  атIунар, токдин агъуз тир гужлувал ва икI мад. Гьа са вахтунда йисаралди кIватI хьанвай и мес­элаяр сад-кьве юкъуз гьялиз жедайбур туширдини, абурув федеральный дережадин­ чIехи программайрин сергьятра аваз эге­чIун лазим тирдини якъин жезва. Анжах са карди умуд кутазва — и рекье са кьадар  кIва­лахар гъиле кьунва ва месэлаяр гьялун патал гьар жуьредин мумкинвилерикай менфят къачузва.

Абурукай 2024-йисуз тамамарай кIва­лахрин нетижаяр кьуниз талукь яз федеральный ва республикадин СМИ-рин векилрихъ галаз 26-февралдиз Чиркейдин ГЭС-дин мулкунал кьиле фейи гуьруьшдал  РД-дин энергетикадин ва тарифрин министр Марат Шихалиева суьгьбетна.

Мярекат Чиркейдин ГЭС-дал тухун дуьшуьшдин кар тушир.  Уьлкведа виридалайни кьакьан цал галай тагъдиз ухшар банд авай (232 метр), неинки Дагъустандин  ГЭС-рин арада, гьакIни Кеферпатан Кавказдин мулкунал виридалайни чIехиди тир (1000 МВт) и гидростанцияди энергокъурулушда «тади куьмекдин» везифаярни тамамарзава. Алай вахтунда энергообъектдал гегьенш майданра аваз цIийи хъувунин,  алай аямдин истемишунрив кьадайвал туькIуьр хъувунин кIвалахар кьиле тухузва. Абурун нетижада гидроэлектростанциядин гужлувал 1100 кВт-див агакьдайвал виниз хьун лазим я.

Мугьманриз республикадин тарихда кье­тIен чка кьунвай Чиркейдин ГЭС-да экскурсия тешкилнавай — ам объектдин виридалайни кьакьан чкадилай — вини бьефдилай (туристрин рикI алай чка тир ина хъуь­тIуьн гьатта лап мекьи юкъузни сиягьатчияр авай) башламишна. Станциядин музейдиз фейидалай кьулухъ мугьманриз­ мад кьве майдандилай  объектдин ва адан патарив тIебиатдин («Чиркейдин гьуьлуьн»)­ гуьзелвилел гьейранвалдай,  тахминан 800 метрдиз дагъдин къеняй чIугунвай «мет­родай» экъечIайдалай кьулухъ, бандунин кIанив кьван эвичIна, станциядин кьетIен­вилерикай суьгьбетдихъ яб акалдай, бирюзадин ранг (и дагъдик квай минерал себеб яз)  алай циз килигдай мумкинвал хьана.

Идалай кьулухъ пресс-конференция баш­­ламишна. Сифте кIватI хьанвайбур ала­тай йисан нетижайриз талукь яз гьазурнавай видеороликдиз килигна, гуьгъуьнлай министрди ихтилат башламишна.

Важиблу месэла — энергетика еримлу авун. Малум хьайивал, агьалияр  электроэнергиядалди таъминарунин дурумлувал хкажун патал 2024-йисуз республикадин энергетикри региондин 3 шегьерда ва 6 районда са кьадар кIвалахар тамамарнава.  Ресурсралди таъминарзавай  карханадин пешекарри 110/35 кВт-дин 13 подстанциядин гужлувал  гзафарнава ва гьавадай чIугунвай виниз тир гужлувилин са линия цIийикIа туькIуьр хъувунва. 39  подстанциядал къуватдин трансформаторар, электропередачайрин линийрин 5 агъзур даях ва трансформаторрин 139 пункт дегишарнава, 526 километрда «кьецIил» симер изоляция алайбуралди эвезнава, къуватдин 6 трансформатор, 800 километрдилай гзаф гьар  жуьредин  гужлувилин линияр ремонтнава.  И крари са кьадар муниципалитетра,  гьа жергедай яз Дербент шегьерда ва районда, электроэнергиядалди таъминвал хъсанардай мумкинвал гана.

КIвалахар «Дагъустандин электросете­вой комплексдин дурумлувал хкажунин прог­­раммадин» сергьятра аваз кьиле тухванва. И макьсаддалди федеральный цен­т­ра­да 2024-йисуз тахминан 2 миллиард­ манат чара авунвай. Санлай къачурла, 2027-йисалди къуватда жедай и прог­рам­ма­дин сергьятра аваз, 100-далай гзаф энерго­объектар цIийи хъийидайвал я (11,7 миллиард манат фикирда кьунва). РикIел хкин, Дагъустандин Кьили уьлкведин Президентдиз са шумуд сеферда арзаяр авурдалай кьулухъ и кар ийидай мумкинвал хьана. Сергей Меликова са шумуд сеферда къейд авурвал, Дагъустандин электросетар куьгьне хьунин дережа, уьлкведин маса регионрив гекъигайла, са кьадар агъузди я.

Мад са  месэла — хатасузвал. Чимивал таъминардай сезон алукьунихъ галаз сад хьиз, гьайиф хьи, кIвалера ишлемишзавай газ хъиткьинзавай дуьшуьшарни гзаф жезва. Кьилин себебар — газдин сетрик законсуздаказ галкIурун ва газдин къайдада авайди тестикьар тавунвай тадаракар ишлемишун.

2024-йисан январдилай кьулухъ Дагъус­тандин Кьилин тапшуругъдалди агьалийрин кIвалериз рейдар кьиле тухузва. ИкI, шаз энергетикадин ва тарифрин министерстводи, са жерге карханайрин ва компанийрин векилар галаз, 70 агъзурдалай гзаф кIвалер ахтармишна, къайдаяр чIурнавай 12 агъзурдалай гзаф дуьшуьшар винел акъудна. 2025-йисуз и кIвалах давам жеда.

Эхиримжи йисара республикадин мулкунал «къацу энергетика»  гьасилунин мес­эладизни кьетIен  фикир гузва. ИкI, региондин мулкунал и хиле, санлай къачурла, тахминан 67,5 миллиард манатдин инвестицийрин 5 проект уьмуьрдиз кечирмишзава — Новолакдин ва Махачкъаладин гарун электростанцияр (ВЭС), Дербентдин ва Ногъай­дин ракъинин электростанцияр (СЭС), Самурдин гъвечIи ГЭС-ар эцигзава. Абур уьмуьр­диз кечирмишуни республикадин энергокъурулушдиз 478 МВт алава хъхьун лазим я. Идалайни гъейри, 150 касдиз — йисан кьиляй-кьилиз, 800-1000 касдизни эцигунрин вахтунда  кIвалахдай чкаяр  жеда. ЦIийиз арадал гъизвай объектри бюджетдизни  йиса налогрин тахминан 400 миллион манат гъида. Арадал хкиз жедай энергиядин (ВИЭ) хиле авай мумкинвилерикай рахадайла, министрди къейд авурвал, уьлкведин маса регионрив гекъигайла, Дагъустан и жигьетдай виридалайни еке гележег авай регион я. Алай вахтунда, ада хабар гайивал, мумкин тир инвесторрихъ галаз рахунар кьиле тухузва.

Кьиблепатан Дагъустандин мулкар электро­энергиядалди атIунар авачиз ва ерилудаказ таъминарунин месэладиз талукь яз министрди къейд авурвал,  асул фикир Самур вацIун мумкинвилер ишлемишуниз гузва. Алай вахтунда «ЭкоЭнерджи» компанияди Самур вацIун хилерал  гьар садахъ 1 МВт/сят электроэнергия гьасилдай мумкинвал жедай гъвечIи 6 ГЭС эцигунин проектар уьмуьрдиз кечирмишзава. Ада малумарайвал, и проектар  нетижалудаказ кьилиз акъудунал гьукумдин органри, гьа гьисабдай яз РД-дин энергетикадин ва тарифрин министерстводи, тIимилбур тушир къуватар серфзава ва ихтиярар гузвай документар гьазурунин кардал  чкайрал алай властрин органар желб авунин важиблувал екеди я.

«Самур вацI гурлуди, кьуна акъвазариз тежедайди, гужлуди я. Адал чIехи ГЭС эцигунни, и кар патал ахтармишнавай чкаяр ва гьазурнавай проектар гзаф аватIани,  чаз гьелелиг мумкин кар яз аквазвач. Гьаниз килигна,  Самур вацIун хилерал гъвечIи ГЭС-ар эцигунин программа гъиле кьунивди, адан мумкинвилерикай менфят къачунин месэладив кьил-кьилеллаз, акьуллудаказ эгечIнава. Ина Рутул, Ахцегь ва Докъузпара районрин мулкарилай физвай Самур вацIун хилерал чавай, хата авачиз, 1-далай 5 МВт-дал кьван гужлу объектар куьруь вахтунда эцигиз жеда.  Гьа икI, районрихъ чпин  мулкарал алай, яни яргъал мензилрай чIугун тавунвай гьамишан ва дурумлу электроэнергиядин чешмеяр жеда», — лагьана М. Шихалиева.

Мекьивилер алукьайла, турбайра газдин давление агъуз хьунин себебрикай рахадайла, министрди къейд авурвал, рес­публикада ишлемишзавай газдин кьадар — гзаф, гьа са вахтунда газдин турбаяр­ куьгьне, абурувай агакьариз жезвай газдин кьадар тIимил хьанва. И хъуьтIуьз регионда­ са суткада ишлемишзавай газдин рекорд тайи­нарнава — 27,5 миллион кубометр. Месэ­ла тади гьалда гьялун патал респуб­ли­­кадин инвестицийрин программадик 3 газопровод-лупинг кутунва. Абур алай йи­суз­ тухуз башламишда. И рекьиз бюджетдай­ 400 миллион манат чара ийида. ГьакIни, «Газпром» ПАО-дин махсус программадин сергьятра аваз, «Къаякент», «Леваши»  ва  «Белиджи» ГРС-ар цIийикIа тадаракламиш хъувун пландик кутунва.

Министрди гьакIни «Яшайишдин газификациядин» программа кьилиз акъудзавай тегьердикайни лагьана. 2024-йисуз и рекьяй план артухни алаз ацIурнава — 2375 касдин кIвалерив газдин турбаяр агакьарнава.

СВО-дин иштиракчийривай ва абурун­ хизанривай ТЭК-дин хиле гьихьтин кьезилвилерикай менфят къачуз жеда? М. Шиха­лиева гъавурда турвал, сифтени-сифте абу­рувай коммунальный къуллугърай гузвай гьакъидин харжияр 50 процентдин кьадарда аваз эвез хъийиз жеда, гьакIни абуруз  капремонтдин  взносрай гайи пулунин 50 процент эвез хъийидай ихтияр, са жерге маса кьезилвилер ава.  Идалайни гъейри, догазификациядин программадин сергьятра аваз, СВО-дин иштиракчийриз ва абурун хизанрин векилриз 100 агъзур манатдив агакьна субсидия фикирда кьунва (кIвалин къенепатаз газдив турбаяр гъуниз ва тадаракар тайинаруниз талукь харжияр эвез хъувун патал). Къенин йикъалди ихьтин кьезилвал СВО-дин 65 иштиракчидив агакьнава.

Мярекатдин эхирдай министрди Дагъус­тандин энергетикадиз талукь месэлайрикай кхьизвай са жерге журналистриз Чухсагъулдин чарар гана.

Жасмина Саидова