ЧIехи Гъалибвилин — 79 йис

Командирдилай авиациядин дес­тедив Муола-Ярви вирин къваларив гвай душмандин аэродром ахтармишунин, чирунин буйругъ агакьна. Летчикар са декьикьани энгел тавуна цавуз хкаж хьана. Жив къвазва. Къалин булутрин арадай лув гузва. Фронтдин сергьятдилай алатайла летчикар сад-садахъай галатна­. Кьвед кьулухъ элкъуьн хъувуна. Сада къас­туналди вичин самолет булутрин арайрай лазим терефдихъ гьалзава. Жив мадни къалиндиз къвазва. Гужлу гару самолет и патахъай а патахъ ялзава. Бязи декьикьайра летчикдин вилериз са затIни аквазвач. Ада анжах компасдикай менфят къачузва ва вахт фикирдай акъудзавач.

Муола-Ярви вирел агакьайла цавун тагъ са тIимил ачух хьана. Душмандин аэродром­ гьа и патарив хьун лазим я. Летчикди цава са шумуд сеферда цIар гана ва эхир адаз винел патар чир тежедайвал далдаламишнавай душмандин самолетар акуна. Гила кьулухъ хъфейтIани жеда. Амма гьа ихьтин фикир бейнидиз атай декьикьайра адаз булутрикай хкатай финрин пуд истребитель  акуна. Легьзени алатнач, душмандин гуьл­лейрин цIиргъ уьтквем пилотдин самолет галай патахъ атана. Ада садлагьана самолет­ маса патахъ элкъуьрна ва эрчIи патахъай вичел гьужумзавай душмандин истребителдал пулеметдай са кьадар гуьллеяр ахъайна. ЦIай кьур самолет чилихъди фена. Са декьикьани гежел тевгьена советрин летчикди вичин самолет чапла патахъ элкъуьрна. Сада-садаз гуьлле гана. Душмандилай эхиз алакьнач, ам виликай катна. Пуд лагьай  душманди кьулухъай гьужумна. Гъилин кфилда, кьуьнте тIал гьатна, комбинезондикай иви авахьна. ТIалдиз, ивидиз фикир тагана совет­рин летчикди садлагьана вичин машин элкъуьрна ва душмандин самолетдал гьужумна. Ихьтин кар гуьзет тавур душманди вичин кьилиз чара авуна, ам булутрик чуьнуьх хьана.

Элкъвена жуванбурун патав хъфин четин акъвазна. Душмандин гуьллейри самолетдиз зиян ганвай. Иви финикди летчикдин кьил элкъвезвай. Беденда санлай тIал, зайифвал гьатнавай. ЯтIани викIегь летчикди­ самолет вичин аэродромдал ацукьарна. Техникри гьисабайвал, машинда­ гуьллейрин­ 96 тIекв авай. Кьегьал ахьтин­ гьалда аваз хтунал техникар лап мягьтел­ хьанай. Душмандихъ галаз барабарсуз женг тухвай, гьавадин шартIариз, бедендал хьанвай хирериз дурум гайиди, штурвал гъиляй ахъай тавур дирибаш летчик Валентин Эмиров тир…

И ихтилат чна М.Быкован «Сталинан картарин гъалибвилер» ктабдай къачунвайди я. Дугъриданни, Валентин Эмиров Кард тир. ВикIегь, уьтквем, са куьнуьхъайни кичI авачир, цава вич шагь хьиз тухузвай кард. 1939-40-йисара Финляндиядихъ галаз кьиле фейи и хъуьтIуьн дяведа Валентин Эмировал командованиди лап четин месэлаяр гьялун тапшурмишдай. Финляндиядин кьушунрихъ  галаз кьиле фейи женгера къалурай жуьрэтлувиляй, дирибашвиляй Эмироваз Яру Пайдахдин орден гана.

Ахцегьрин хуьряй тир кьегьал лежбер, фяле Аллагьяран хизанда 1914-йисуз дидедиз хьана. КIвачи чил кьунмазди гада бубадин куьмекчидиз элкъвена. Зегьметди, дагъдин шартIари, викIегь къилихди гада къастунал кIевиди, четинвилериз дурум гудайди, гъиле кьур кар кьилиз акъуддайди, герек вахтунда жуьрэтлуди авуна. Таганрогдин авиациядин техникумдикни ам летчик жедай мурад аваз экечIна. Ана чешнелудаказ кIелай Валентин 1935-йисуз Яру Армиядин жергейра вичин къуллугъдив эгечIна. Лап куьруь вахтунда. Чирвилер, вердишвилер артухарунин къаст вилик эцигнавай жегьил Сталинграддин авиациядин училищедик экечIзава ва анагни агалкьунралди акьалтIарзава. Лейтенант Ленинградда кардик квай авиациядин полкуниз ракъурзава. 24 йисан яшда авай ахцегьви полкунин лап жегьил летчикрикай сад тир. Инани ада самолет гьалунин, пулемет ишлемишунин, лишанар ягъунин рекьяй вичин устадвал хкажна. Авиациядин истребителрин полкунин командирди Эмиров маса жегьил офицерриз, летчикриз, техникриз гьамиша чешне яз къалурдай. 1939-йисан хъуьтIуьз Финляндиядихъ галаз дяведин гьерекатар арадал атайла, дирибаш летчикдиз вичин алакьунар, устадвал, вердишвилер, чирвилер герек атана. Финляндиядин летчикриз ада цава вич шагь тирди къалурна.

Ватандин ЧIехи дяведа Валентин Эмиров гьина къизгъин женгер кьиле физватIа, гьана хьана. Авиациядин истребителрин­ 36-полкунин экскадрильядин командир Эми­­рован летчикри Крымда душмандиз­ ягъу­нар кьазвай. Са экуьнахъ немсерин яргъал мензилдай ядай тупари чи вилик жергеда авай сенгерриз гуьлле гана. Эмиро­ван­ эскадрильядиз душмандин тупар бар­батIунин, адан гьужумдин вилик пад кьунин тапшуругъ гана. Немсерин тупарин, зениткайрин хурукай хкечIна, Эмирован лекьери душмандал гуьллейрин, бомбайрин ахьтин хар къурна хьи, тупар кисна, танкар цIун ялаври кьуна, бензин, солярка авай цистернаяр хъиткьинна. Эскадрильяди элкъвез, хквез душмандив вил ахъайиз тазвачир. Ам­ма нубатдин сеферда хтайла, нем­серин зениткайрин гуьллеяр Эмирован машиндихъ галукьна. Летчикдин бедендани тIал гьатна. Самолетдин къене гьатай гумади вилер кузвай. Нефес къачунни четин акъвазна. РикIяй фикир фена — гила куьтягь. Им са легьзедин зайифвал тир. ВикIегь летчик са шумуд сеферда ажалдин вилериз килигнавай. И сефердани ам сагъ амукьда. Вири къуват кIватIна Валентина самолет дуьз терефдихъ элкъуьрна ва цIувад декьикьадилай вичин аэродромдал ацукьарна. Гьа и легьзеда ам вич-вичивай квахьна. Юлдашри жуьрэтлу командир госпиталдиз агакьарна. Хирург аламат хьана. Летчикдин бедендал  17 хер хьанвай. ЧIехи пайни — лап писбур, уьмуьр хатадик кутадайбур. Сагъ хъхьуник умуд кутаз тежедайбур. Пуд гьафтеда духтурар ахцегьвидин чарпайдихъай­ гелячIнач. Хирург Иван Суханина вичин ус­тадвал къалурна. Дирибаш летчик къутармишна.

1942-йисан июлдиз Валентин Эмировал истребителрин 926-полк ихтибарна. Командирдин везифаяр садлагьана артух хьана. Вахт Яру Армия патал лап четинди, заланди тир. Гитлеран кьушунри са шумуд терефдихъ гьужумар тешкилнавай. Гьа гьисабдай яз Эмирован хайи макандални.

1942-йисан 30-августдиз фашистар Терек вацIалай элячIна. Моздокдин къваларив десант эвичIна. ВацI тирвал чилин циф гьатнавай. Ада чи летчикар пиядин кьушунриз куьмек гуникай магьрумнавай. Немсери Грозный, Орджоникидзе галай патахъ гьерекатзавай. Яру Армиядин гьавадин 4 -армиядин къуватар Вознесенская станция кьаз кIанзавай душман терг авунал желбнавай. Истребителар, штурмовикар йикъа 4-5 сеферда цавуз экъечIзавай ва душмандин винел бомбаяр вегьезвай, фрицар, техника къирмишзавай. 10-сентябрдиз душмандин 100 танкуни Вознесенскийдал гьужумна. Амма агалкьун хьанач. Чи летчикри душмандин 17 танк тергна. И кардик Эмирован  полкуни кутунвай пай екеди тир.

Душмандин генералар Гитлеран буйругъ кьилиз акъудиз, Грозный, Махачкъала кьуна, Бакудихъ физ алахънавай. Вири къуватралди абурун вилик пад кьуна кIанзавай. Орджоникидзеда, Грозныйда Кеферпатан Кавказдин жегьилрин фашистриз акси, абур негьзавай митингар кьиле фена. Анрал хуру Яру Пайдахдин орденди нурлу ийизвай Валентин Эмировни рахана. Адан эвер гунар къенин йикъазни, вири уьлкведин жегьилризни талукь жезвайбур я.

Орджоникидзедин митингдал ада лагьана: «Туьнт, пехъи Терек вацI кьулухъ авахьдач, чIулав булутдилай рагъ кIевиз алакьдач, дагъвийрикай садрани Гитлеран лукIар жедач. Чун гъалиб жеда! Чаз гъалибвал гзаф  миллетрикай ибарат чи Ватандин халкьарин садвили, тупламишвили, социализмдин уьлкведин аскеррин дуствили, Ленинан партиядин регьбервили ва коммунис­трин, комсомолрин игитвилери гъида».

Грозныйдин драмтеатрдин залда 200 сеферда гьавадиз хкаж хьана немсерин истребителрихъ галаз женг чIугунвай, фрицар ва абурун техника барбатIнавай летчикдин гафари митингдин гьар са иштиракчидиз таъсирна.

— Юлдашар! Стхаяр, вахар! Женгерин юлдашар! Лап четин, залан вахтунда кIватI хьанва чун. Фашистар Кавказдихъ физ ктIуфнава. Мегер чна чи цуьк акъатнавай гуьзел, такабурлу макан фашистрин гъиле твадани?  Немсерив чун лукIвиле тваз тадани? Ваъ! Са чIавузни икI жедач! Чна къе жегьил ватанпересдиз лугьузва: эгер вуна душмандиз чи дагълариз рехъ ачухайтIа, вун аскер, чи халкьдин хва туш. Эгер вуна фашистдив ви кIвал чапхуниз, диде, буба рекьиз, сусал писликвал гъиз вугайтIа, вун кавказви туш. Эгер вуна душман терг тавуртIа, вун дагъви туш. Гъиле яракь яхъ, жегьил дагъвияр!  Чун гъалиб жеда!

Эмирован полк бомбайрин авиациядин дивизиядик кутуна. Адан везифадик женгинин тапшуругъар тамамарзавай чи бомбардировщикар рекье тун, абур душмандин истребителрикай хуьн акатзавай. Чи летчик­ри гьар юкъуз душманди ишлемишзавай ракьун рекьин станцийрал, аэродромрал, вацIарай экъечIзавай ва душманар кIватI хьанвай чкайрал бомбаяр вегьезвай.

23-августдиз чи бомбардировщикар нубатдин тапшуругъдиз фена. Абур Эмирова рекье твазвай. Чкадив агакьдайла цава немсерин 5 истребитель пайда хьана. Эмиров гьасятда женгиник экечIна. ЦIай кьур са «душман» чилел аватна. Эмирова кьвед лагьайдини лишандик кутуна. Фрицар гьа атайвал квахь хъувуна.

Августдин вацра душмандин самолет­рихъ галаз ихьтин женгер гьар юкъуз кьиле фена. Вичин юлдашар Сахаровахъ, Козловскийдихъ, Александровичахъ, Мягкийдихъ  галаз Эмирова фашистрин цIудалай виниз самолетар тергна, чи бомбардировщикриз чапхунчияр ва абурун техника чилел къурмишдай мумкинвал гана. Сентябрдин сифте йикъара Эмирован полкуни фрицрин 28 самолет тахьай мисална. 1942-йисан 10-сентябрдиз Моздокдин цава кьиле фейи женгина Эмировани лейтенант Казакова Гитлеран 6 самолетдихъ галаз бягьс чIугуна. Валентина сад чилихъди ракъурна, кьвед лагьайдални гьужумна…

Чи кьегьалдин самолетдини цIай кьуна. Парашют гваз хкадарнатIани, викIегь ­летчик телеф хьана. 1942-йисан 13-декабр­дин къарардалди ахцегьви Аллагьяран хциз -­ сад лагьай лезгидиз Советрин Союздин Игит­вилин тIвар гана.

Нариман Ибрагьимов