Идрис Шамхалован — 140 йис

2020-йис лезги милли драматургиядин ва театрдинни бинеяр кутурбурукай сад тир Идрис  Шамхалован юбилейдиндини тир. Еке сегьнейра, гурлу гьалара и вакъиа къейд ийиз хьанач. Себеб вуч ятIа, виридаз малум я. Коронавирус лугьудай завалди мукьва ксарни чеб-чпивай къакъатуниз мажбурна.

РикIиз кIанз, акакь тавунвай крар садни кьвед туш.

Амма Идрис Шамхалов хьтин векилрин юбилеяр рикIелай алудиз жедайбур туш! ГьикI хьи, ада чи халкьдин руьгьдин культурада тунвай гелер квадариз тежербур я.  ­Ли­те­ратуровед, илимрин доктор ­Къ.Х­.Акимован “Лезги зарияр” ктабда — справочникда къейднавайвал, И.Шамхалов чи миллетдин тIвар, ад вичин вахтунда Кавказдин ва Закавказьедин халкьарин арада аршдиз хкажнавайбурукай “сад ла­гьай­ драматург, режиссер ва актерни” я.

Адан къелемдикай чи сегьнейра гилани устадвилелди къалурзавай драмадин эсерар — “Периханум”, “Кавказдин дяве”, “Куругъли” ва масабур хкатна. Абурукай чи классика хьанва!

Политологри ва культурологри  къейдзавайвал, “театр авачирдаз вири патарихъай чранвай, руьгьдиз къуватлу ва вичин кьилдинвал (суверенитет) авай халкь, миллет лугьуз жедач”.

И гафари чаз Идрис Шамхалован ирс, дережаяр, метлеблувал гьикьван маналубур ва важиблубур ятIа, генани хъсандиз раижзава.

Лезги милли театрди вичин кьил 1906-йисалай кутурдини тарихда гьатнава. Ам сифте яз Идрис Шамхалова лезги чIалал кхьей драмадин эсер “Буржали” сегьнедал эцигай йис я! Чи къунши халкьарин тежрибадал вил вегьейла, аквада хьи, культурадинни искусстводин ва литературадинни дережайрай чун абурулай са кIусни кьулухъ хьанач. Са бязи рекьерай хейлин вилик квайдини субут жезва!

Генани алава авун кутугнава: Идрис Шамхалов вири Дагъустандин драматургиядин бине кутурбурукайни сад я!

1935-йисуз Ахцегьрин гьевескаррин театрдин дестедикай государстводин дережада авай пешекаррин (пешекарвилин) театр хьана! Идрис Шамхалов гьа чIавузни лезги сегьнединни, драмадинни асул дестек яз амай. Гилани чи несилри адан тIвар дамахдивди кьазва, ирсинин таъсирдик  кваз лезги драматургиядиз гьеле гьа йисара Гьажибег Гьажибегов, Зияудин Эфендиев, Насир Эюбов хьтин ва маса авторар атана.

1996-йисуз Дербент шегьерда Лезгийрин госмуздрамтеатрдин 90 йис тамам хьун къейддайла театрдин а чIаван кьилин режиссер, чи аямдин машгьур драматург Эседуллагь Наврузбегова рикIел хкайвал, къейд авурвал, Идрис Шамхалован ирс давамарун яз, сегьнедал алатнавай девирда чкадин авторрин “Етим Эмин”, “Къазимегьамед”, “Ашукь Саид”, “Саяд”, “КIири Буба”, “Шарвили”, “Гьажи Давуд”, “Ярагъ Мегьамед” хьтин драмаяр эцигна.

Ибурал “СтIал Сулейман”, “Дагълари эверзава”, (Лев Толстоян патав хьайи Мегьамед Эфендиевакай, «Къалабулух квай гатфар» (Къазимегьамед Агъасиевакай) «Дагъларай тир инсан» (Михаил Лезгинцевакай), маса тамашаярни алава жезва. ТIварарайни аквазвайвал, и эсерри чи халкьдин руьгь, къамат, къилих,  чи дережаяр гзаф терефрихъай раижзава. А эсерри, чи милли драматургиядин бинеяр хьиз, адан зурба дараматни арадал гъанва.

Идрис Шамхалова сегьнедал гъайи “Периханум”  тамаша, зи фикирдалди, инлай кьулухъни тама­шачийри еке ашкъидивди, рикIик къа­лабулух кваз, вилив хуьдай яди­гар я. Ихьтин  кьисмет тек-туьк эсеррихъ хьун мумкин я. Яни Идрис Шамхалов вири девирра асул классикрикай сад яз амукьда!

Зи рикIел 2006-йисуз Ахцегьа, И.Шамхалован хайи ватанда, кьиле фейи гурлу межлисни хквезва. Ам Лезгийрин госмуздрамтеатрдин — 100, Ахцегьрин халкьдин театрдин — 50 йисаз талукьарнавай. Им кьетIен югъ тир. Ахцегьвийри неинки чи милли ва чпин халкьдин театрар арадал атунин рекьер веревирд хъувуна, гьакI абурун бинеяр кутур ватанэгьлидин тIварцIизни еке гьуьрметзавайди къалурнай. Ах­цегьвийри ва хтанвай мугьманри шад гьалара Идрис Шамхалов яшамиш хьайи кIвалерин цлал  несилри чIехи руьгьдин инсан эбеди яз рикIел хуьнин лишан — мемориалдин кьул ачухнай. Инал гзаф ксар раханай. А кар къейднай хьи, Идрис Шамхалова вичин вири мумкинвилер милли театр арадал гъуниз  бахшна. Вичиз лагьайтIа, туьрк, фарс, азербайжан, араб, урус чIа­лар хъсандиз чизвай. Гьавиляй а халкьарин  культурадикай, дра­матургиядикай, искусстводикай хъсандиз хабар авай. Гьавиляй, виринра хъсан вуч аватIани, ам чи  милли сегьнедални гъиз, чи халкьдин руьгьдив, къанажагъдив  агакьариз алахъна. Вичи кхьей “Буржали”, “Периханум”, “Кавказдин дяве”, маса эсеррилай гъейри, ада къунши халкьарин чIаларай “Ашукь Къариб”, “Аршин мал алан”, “Лейли Межнун”, маса эсерар таржума авуна, сегьнедални эцигна. Алай аямдин тамашачийриз и эсерар чибур яни, маса чIаларай  таржумаяр яни, чир жезмач.

Идрис Шамхалова арадал гъайи театрда гьихьтин зурба бажарагъар тербияламиш хьанатIа гьиссун патал са бязи тIварар рикIел хкун кутугнава. РФ-дин халкьдин артистка, Дагъустандин билбил Рагьимат Гьажиева, сегьнедин устадар, РФ-дин халкьдин артистар — Мурадхан ва Шемси Къухмазовар, тIвар-ван авай артистар — С.Агъабалаев, Ш.Мирзоев, Гь.Кисриев; абурулай гуьгъуьниз лезги милли сегьне мадни адлу авур РФ-дин лайихлу артистар — Багъиш Ай­даев, Абдулкъадир Сайдумов, Эседуллагь Наврузбегов, Абдуллагь Гьабибов, Абдурашид  Магьсудов, Да­гъустандин халкьдин артистар — Ду­рия Рагьимова, Мирзебег Мирзе­бегов, Ибрамхалил Рамазанов, Зарифа Къухмазова, Фаризат Зейналова, лайихлу артистар — Аминат Алиева, Халисат Буржалева, Мамед Мамедов, Шейхи Закарьяев, Эдуард Багъишев, Агъахан Агъаханов, Аллагькъули Аллагькъулиев ва гзаф масабур чи сегьнедин гъетер — эквер тушни бес!

Чавай чи тIвар-ван авай вири “гъетерин” тIварар инал гъиз хьанвач, я ихьтин гъвечIи макъалайра алакьдай карни туш. Гьавиляй чакай бейкеф тахьун тIалабзава. Чиди Идрис Шамхалован ирсини гьихьтин бегьерар тарихда ган­ватIа ва алай вахтундани гьикI давам жезватIа, куьрелди хьайитIани раиж авун, къенин аямдин сегьнедал ва драматургиядал ашукьбурун ри­кIел хкун я.

И.Шамхалован ирс чи гзаф драматургрини давамарна. Абурун жергеда Гьажибег Гьажибегов, Зияудин Эфендиев, Назир Агьмедов, Насир Эюбов хьтин авторрилай гуьгъуьниз Хуьруьг Тагьир, Шагь-Эмир Мурадов, Багъиш Айдаев, Къияс Межидов, Абдул Ражабов, Абдулбари Магьмудов, Багъиш Багъишев, Якьуб­ Яралиев, Ибрагьим Гьуьсейнов, Эседуллагь Наврузбегов, Асеф Мегь­ман, Ислам Мегьамедов, Абдуселим Исмаилов, Казим Кази­мов, Ар­бен Къардаш хьтин ва маса устадрин тIварар рикIел къвезва. И тIва­­рарини чаз чи  драматургиядин къуватар зайифбур туширди субутзава. Инанмиш я, и четин рехъ дава­мардай цIийи къуватар — бажарагъ­лу­ артистарни дра­мадин эсерар кхьи­дай­бур майдандиз мадни экъечI­да…

Идрис Шамхалов вири девирра чи драматургиядинни сегьнедин къаш ва пайдах яз амукьда!..

Мердали  Жалилов