Эхиримжи йикъара дуьньядин гьалар мадни хци хьунихъ галаз алакъалу яз дяве хьунин-тахьунин темани хци жезва. Государствойрин алакъайра арадал къвезвай кIеве­лай хци месэлаяр телефвилерал гъидай яракь ишлемишуналди гьялунин терефдарар дегь заманайрилай инихъ вири уьлквейра хьайиди я ва исятдани ава. Гзаф инсанрин чанар къурбандриз элкъуьрзавай, бахтсузвилер галай дяведик экечIзавай гьар са терефдиз вич гьахълу яз ва гъалиб жедайди хьиз аквада. Гьа са вахтунда виридалайни багьади Аллагь-Таалади инсандиз ганвай уьмуьр тирла, и дуьньяда, дяве тавуна, меслятар авуналди гьялиз тежедай гьич са месэлани жезвайди туш. КIанзавайди яракьдин чкадал акьул-камал эцигун я.

Чи уьлкве гьамиша ислягьвал мягькемарунин, чуьруькдин месэлаяр меслятдин рекьелди гьялунин терефдал хьайиди я. Советрин машгьур дипломат, къецепатан крарин министр Андрей Громыкоди лагьайвал, дяведин са йикъалай меслятар тухузвай цIуд йис хъсан я. Гьикьван сада-садаз зурар, къурхуяр гузватIани, “икIда, за акIда” лугьузватIани, вичин итижар авай Америкади украинви миллетчийрик футфа кутазватIани, Россияди кьве стха халкьдин арада дяве жедайвал ийидач. Чуьруьк меслятдалди арадай акъудун патал вири чараяр аквада…

Амма ингье 24-февралдин пакамахъ и цIарар кхьизвай береда телевизордай хабар гана: Президент В.Путина, международный къа­нунрин, ООН-дин Уставдин сергьятра аваз, ДНР ва ЛНР хуьн патал Украинада денацификациядин метлеб авай махсус операция тухунин буйругъ гана. Гьасятда рагъ­акIидай патан политикри, СМИ-ри “Россияди къунши государстводал “гьужумна”, чна тагькимариз хьайи­вал, “дяве” башламишна” лугьуз, гьарай-вургьай къарагъарна. Абурухъ галаз зил кьазвай аслу тушир СМИ-яр чи уьлкведани кими туш. Авайвал лагьайтIа, махсус операциядилай наразивалзавай агьалиярни тIимил авач. За инал чуькьни тавуртIани, виридаз чизва: са жерге шегьерра къанунсуздаказ наразивилин митингар тухуз кIан хьана. Абурун вилик пад законар хуьдай органри кьуна. Махсус операциядиз акси къуларни кIватIзава. Наразивалзавайбуру лугьузва хьи, “Украина чи душман туш. Украинвияр чи стха халкь я. Абурукай чаз хва-стха, яр-дуст, кеспидин юлдашар гзаф ава. Чаз дяве кIандач”.

Низ кIан жеда дяве? РикIелай тефидай дяведин цIаяр, мусибатар акур чи халкьдиз дяве гьич са чIа­вузни кIан хьайиди туш. Гилани кIанзавач.

Арадал атанвай, яракь ишлемишзавай чуьруькдиз чи политикри махсус операция лугьузва, им дяве туш. ДНР-динни ЛНР-дин агьалияр, абурун жергеда авай РФ-дин гражданар дяведин шар­тIа­ра тунвай, абуруз зулумар ийизвай Украинадин гьукум гъиле авай миллетчияр мажбури яз ислягьвилел гъун патал ту­хузвай серенжем я.   И чIавуз ислягьвилелди уьмуьр тухузвай гражданриз, яша­йиш таъминарзавай, яшайишдин объектриз, военный къуллугърал алайбурун хизанар яшамиш жезвай гарнизонриз са зарарни гузвач. Вини дережадин дуьм-дуьз лишандик ку­туна, яна, къайдадикай хкудзавайбур дяведин объектар — ПВО, аэродромар, РЛС-ар ва ихьтин маса такьатар я. Урусатдин регьберди кьушунар кIеве­лай тагькимарнава: гражданвилин ислягь агьалийриз, абурун итижриз кIусни зарар тагун. Хабар гузвайвал, махсус операция куьруь вахтунда тухвана акьал­тIарда.

Гьар гьикI ятIани, яракь ишлемишун, телефвилер хьун гьайиф чIуг­вадай кар я. Къуншийрин ара­да­ чуьруьк хьун, гьелбетда, хъсан кар туш. Шадвал тегъизвай вакъиайри гзаф фикирар ийиз тазва. Дуст­вал, ислягьвал чи халкьдин иви­дик ква эхир. Гьатта яргъара авай яд уьлквейрани ягъ-ягъунар ава лагьайлани, гьайиф чIугвада чи инсанри. Икьван деринриз аватда лагьана, гзафбуру хьиз, зани фи­кирначир.

Зун политик туш, уьмуьрдин чIехи пай советрин девирда тухванвай, советрин вахтунда тербия къачунвай адетдин дагъустанви я. Амма виридаз таквадай политикадин судурри чпикай геж хабар гуда.

Муькуь патахъай, къизгъинвал артухариз кIанзавай къуватри фейкар (тапан хабарар) чукIурзава. Гьалар мадни къизгъинарун, инсанрик кичI кутун патал информациядин майданра гьакъикъатдихъ галаз кьан тийизвай хабарар, “фикирар” гзаф чукIурзава. Фейкри инсанрин сефилвал артухарзава. Гьатта чи уьлкведин телеканалри къалурзавай бязи программайрини. Зи фикирдалди, Украинада тухузвай мах­­сус операциядиз талукь яз официальный чешмейри гузвай делилрихъ инанмиш хьана кIанда. Уьлкведин оборонадин министерстводи гузвай хабарар ахтармишнавайбур, дуьзбур жезва.

Чна ихтибар ийизвай Дагъустандин регьбер Сергей Меликова дагъустанвийрихъ элкъвена авур вичин рахунра лагьана хьи, “Украинадин ва украин халкьдин итижриз зарар гун чи планрик квач. Амма чаз чунни хатасузвилин гьалара хьана кIанзава. Гьайиф хьи, арадал къвезвай чуьруькрин месэлаяр ислягьвилин къайдада гьялун патал авур вири чалишмишвилер нетижасузбур хьана”. Сергей Меликова вири дагъустанвийриз секинвал, сабурлувал хуьниз эвер гана.

Гуьгьуьлар хъсанардай хабарарни агакьзава. Чернобылдин АЭС РФ-дин десантникри женг тухунин нетижада кьунвайди туш. КьетIен хатасузвилин гьалара хьана кIанзавай и важиблу объект гьам Россиядин, гьамни Украинадин аскерри саналди хуьзва. Мад са къени хабар:  Россияни Украина Минск шегьерда дяве акъвазарунин гьа­къиндай меслятдин рахунар тухунал рази хьана.

Умуд кутаз кIанзава, белки, фикирзава за, и макъала авай газетдин нумра кIелдайбурув агакьдалди махсус операцияни куьтягь жен. Арадал атанвай и гзаф хци чуьруьк, гьар гьикI хьайитIани, къе тахьайтIа, пака акьалтIда. Чи хатасузвални таъмин жеда. Амма Америкади чаз акси яз цIуд йисаралди, акъваз тавуна, тухузвай информациядин дявени гьа иналди куьтягь жедани? Дуьньядин майданда Россиядин авторитет, кесерлувал мадни хкаж хьунал, адан экономика ва халкьдин дуланажагъ вини дережадиз акъатунал “коллективный запад” рази яз, чи агалкьунрал шадвал ийиз, вичин чкадал ацукьдани? Ваъ, ацукьдач. Тарихдин вири девирра Россиядихъ галаз бягьсина авай (им кьве цивилизациядин бягьс я), и сеферда чеб магълуб хьайиди акур “коллективный западди” информациядин дяведин тактикада дегишвилер твада. Аквар гьаларай, уьлкведин къенепата чуьруьк туниз, наразивилер, ихтибарсузвилер арадал гъуниз, зидвилер (кесибар-девлетлуяр, чиновникар-фялеяр, государство-халкь) хци авуниз артух фикир гуда. И жигьетдай чахъ зайиф чкаяр авайди виридаз аквазва.

Гаф кватай чкадал лугьун. И йи­къара “НТВ” телеканалда Анд­рей­ Норкина тухузвай програм­мада (25-февраль) чи уьлкведал илитI­навай санкцийрикай, абур мадни, мумкин я, кIевибур жедайдакай рахазвай. Дамах-чахмахна, студиядиз атанвай, вичи вичел дамахзавай, хурудални депутатвилин лишан алай чиновник дишегьлиди (за адан тIвар кьадач) ихьтин фикир квай гафар лагьана: чаз санкцийрихъай кичIе туш. Чун 8 йисуз санкцийрив вердиш хьанва. Чи халкьди мадни эхда. Гьа ихьтин метлебдин гафар. Студиядиз теклифнавай экспертди-алимди ам цаварилай чилел авудна. Чаз акси санкцияр къецепатан уьлквейриз мадни кIе­вибур ийиз кIанзавайдакай лагьана. “Вуна, къиметарни къвердавай багьа жезвайла, 12-15 агъзур манат мажиб къачузвай зегьметчидивай хабар кьунани, алава яз чал эцигзавай цIийи, залан санкцийрин нетижаяр адавай эхиз жедани, жедачни? Ваз вуч ихтияр ава вири Россиядин, вири халкьдин тIвару­нихъай икI лугьудай?”, — суалар гана ада депутатдиз.

Инал зунни фикирлу хьана. Гьакъикъатдани, “коллективный западди” алай девирда чи уьлкве басрухдик кутунин карда, Украинадикай багьна кьуна, вичин гужлу къуват яз санкцияр ишле-миш­завайди такуна амукьзава. И кар чизвай чи гьукуматди санкцийри уьлкведин экономикадиз гудай зарар жезмай кьван тIимиларун, халкьдин дуланажагъдин дережа агъуз тахьун патал серенжемар кьабулзава. КIанзавайди агьалийрик къалабулух акат тавун, гьукумдиз ихтибар хуьн, сабурлу хьун я — къиметар ба­гьа хьанвайди, хкаж жезвайди аквазва эхир. Яраб, хабар кьазва за жува-жувавай, ну­­батдин пенсия хкидалди, амай йикъара недай фу туьквендай ­аламаз (кре­дитдай) ма­са къачузвай са жер­ге зи хуьруьнвийривай эхиз ­же­датIа къвердавай багьа жезвай къи­метар? Ихьтин депутатар, халкь­­дин четинвилерикай, дердийрикай хабар авачир, лавгъавалзавай чиновникар алукьзавай цIийи девирдин шартIа­ра чахъ галаз “къайи дяве” тухузвайбуруз чна гузвай багьа савкьат я. Чи гьукумдиз халкьдин патай их­тибар тIими­ларун патал Госдепди ахъайзавай миллионралди долларар кьенят ийиз жеда.

Алай девирда дуьньядин гьалар хци хьуни чи Ватандин халисан дустар, паталай килигзавайбур, душманвалзавайбур вужар ятIа, ачухдиз къалурзава. Америкади Россия вичин сад лагьай душман тирди вичи хиве кьазва. Ада Китайдин Халкьдин Республикани вичин душман яз гьисабзава. Европадин вилик фенвай саки вири уьлквеяр США-дин гъилибанар-терефдарар я. Чпин “шефди” гьикI ла­гьайтIа, чпиз экономикадин рекьяй зарар жез хьайитIани, абуру гьакI ийизва. Им чаз къенин вакъиайрай аквазва. Чеб чи уьлкведин дустар я лугьуз, кьинер кьазвайбурни дуьнь­ядин майданда кьиле физвай муракаб вакъиайра, жавабдар къарар кьабул тийиз, паталай килигзавай “тамашачийриз” элкъвезва.

Инал зи рикIел, гуя Урусатдин император III Александран (1845-1894) гафар я лугьуз, чи политикри мукьвал-мукьвал тикрарзавай келимаяр къвезва: “Вири дуьньяда Россиядихъ вафалу анжах кьве со­юзник ава — чи армия ва флот. Амайбур вири, чпихъ мумкинвал хьайивалди, чаз акси экъечIдайбур я”.

Бязи алимри и келимаяр пачагьди лугьунал шак гъизватIани, абур алай девирдани метлеб авайбур я. Урусатдин тарихдай накьан дуста­ри­кай душманар хьайи мисалар хей­лин гъиз жеда. Къе чи уьлкведиз­ душманвал ийизвай США къачун чна. Ватандин ЧIехи дяведин йи­сара­ ам чи союзник хьайиди я эхир. Со­вет­­рин Союз аслу тушир, кьилдин го­­сударство яз хиве кьур сад ла­гьай уьлквени США я. Им тек-туьк жедай­ хьтин камаллу поли­тик Франклин Руз­вельт президентвилиз хкягъайла, хьайи кар я. Бес гила чаз вучиз душманвал ийизва? Чна Америкадиз вуч писвал авуна? Гьич са писвални. Кар ана ава хьи, дуьньядин атIа пата авай, Чилин шардал кьилди-кьилихъ агъавал ийиз кIанзавай Амери­кадиз вичелай аслу тушир гужлу ма­са чIе­­хи государство акуна кIанза­вач.

Урусатдихъ авай “вафалу кьве союзникдин” гьакъиндай пачагь III Александра лагьай гафар гьахълубур я. Баркалла, чахъ гужлу, умудлу армия ава. Ча­вай адахъ далу акализ жеда. Гьич са душмандивайни, яракь гъиле кьуна, Россиядал гьужумиз жедач.

Алай девирда уьлкведин ха­тасузвал, халкьдин хушбахтвал пуд лагьай вафалу союзник авачиз таъминариз жедач. Вуж я а союзник? Халкь! Ватандал дамахзавай, ри­кIи­вай ихтибарзавай халкь. Ватан патал жуван чанни къурбанд ийиз гьазур тир, адал гьалтзавай четинвилерикай кьил баштан тийидай ватандашар. Гьар са уьлкведин, кардик квай гьукумдин зурба къуват гьа и союзник я. Ам армиядилай, флотдилай гуьгъуьниз, вичин важиблувилел гьалтайла, пуд лагьай чкадал алайди туш — абуруз барабарди, абурухъ галаз санал лап чарасузди я. Алай девирдин шар­тIара лагьайтIа, — иллаки ча­расузди­.

Арадал атанвай кризисдин гьалар рагъакIидай патан политикриз яргъалди давамариз кIанзава, чи уьлкве четин шартIара тун патал. И чIавуз чи виридалайни гужлу къу­ват, чIехи ресурс, артуханвал — халкьдинни гьукумдин садвал, итижрин садвал, инсанрин ихтибарвал, сабурлувал, абуруз чпин гьа­къиндай гьукумди ийизвай къайгъу­дарвал гьар юкъуз акун я.

Абдулафис  Исмаилов