Ватандин  ЧIехи дяве башламиш хьайи  пакадин юкъуз Ахцегь райондин  Кьа­­кIарин хуьруьн чIехи кимел жемятдин собрание тухванай. Алайди са месэла тир: пехъи душман кукIварун патал  къуватар кIватIун. Рахун патал Исмаилова Гьуьруьназа сифте гаф къачуна. Ада лагьанай: “Захъ 6 хвани са хтул ава. Кьве хци Агъул районда кIва­лахзава. Тажидинни Шагьбас фронтдиз физ рекье ава. Муькуь рухваярни хтул, военкоматдай хабар гайила,  фронтдиз за рекье твада. Пехъи душман кукIварун, Ватан хуьн чи буржи я. Жемятдивай фронтдиз куьмекун тIалабзава…” Ахпа Алиме­това Сувар рахана: “Зи пуд хва — Мегьамед, Неби, Расул — фронтдиз фида,  фашистрихъ галаз кьегьалри хьиз женг чIугвада…”

Собранидал гьакIни пуд хцин — Гьажибаладин, Мирзебаладин, Бейбаладин — дидени рахана ва абур пудни фронтдиз фидайдакай лагьана.

Дяве башламиш хьайила, КьакIарин хуьре 100 кIвал авай. Инай 90 кьегьал фронтдиз фена. Абурукай 46 кас хтанач.

Чи ихтилат Исмаиловрин ругуд стхадикайни чIехи стхадин хва — хтул Зейнидинакай фида.  Са кIваляй ирид кас дяведиз фин, душмандин хура акъвазна, Ватан азад хъувуна, элкъвена сагъдиз хтун тек-туьк жезвай кар я. Исмаиловрин стхайрикай сифте фронтдиз фейибурук Тажидин, Шагьбас, Исмаил акатзава. Тажидин Тпигъа муаллим, ахпа са школадин директор тир. Ада 1941-йисуз Буйнакскда пияда  кьушунрин училище куьтягьна. Лейтенант уьлкведин РагъакIидай патан сергьятдал Белоруссиядиз рекье туна. Анай ам Курскдин къекъуьндал акъатна. 1943-йисуз анал къизгъин женгерик экечIна. Ам батальондин командир тир.  Фашистриз зурба ягъунар кьунай. Немсерикай Курск, Орел, Белгород азад хъувуна.

Кефердинни РагъакIидай патан фронтдин къурулушдик кваз  Тажидин  Азизовича  къизгъин женгера иштиракна. Са шумудра хирер хьанатIа­ни, са гьал чкадиз хтайла, мад частуниз хъфиз хьана­. Гьа икI, ам Берлиндиз акъатна. Майор Тажидинан хурудал А.Невскийдин, Яру Пайдахдин, Ватандин дяведин 1-дережадин орденри, “Женгинин ла­йихлувилерай”, “Кенигсберг къачунай” ва  маса медалри нур гузвай.

Дяведилай къулухъ Тажидин Азизовича вичин­ уьмуьр армияда къуллугъ авуниз бахшна. Ада М.Фрунзедин тIварунихъ галай академия ва высший партшкола акьалтIарна. Полковникдин чинда аваз ГДР-да дивизиядин командирдин заместитель тир. Адан гъилик капитандин чинда аваз Муьгьуьдин Къагьриманова вичин везифар кьилиз акъудзавай. Генерал М.Къагьриманован ихтилатрай, Тажидин Азизович кьегьал лезги хва, кар чидай, гъавурда авай полковник, лезги намус квай кас тир. Отставкадиз экъечIайла, Тажидин Азизовича вич яшамиш жедай шегьер яз  Баку хкяна. Уьмуьрдин юлдаш урус дишегьли тир. Амни фронтда хьана. Абурун хци Москвада горный институт акьалтIар­на, ам технический илимрин кандидат тир. Са ру­ша Москвадин медакадемия куьтягьна. Бакуда кIва­лахзава. Муькуь руша Бакуда тарихдин факультет акьалтIарна.

Стха  Исмаилов  Шагьбас, Дербентдин педучилище куьтягьна, Агъул районда ВЛКСМ-дин райкомдин секретарь тир. Дяве башламиш хьайила, ам фронтдиз фена. Адакай полкунин школадин курсант, отделенидин командир, политучилищедин курсант, батареядин комиссар, дивизиядин командирдин заместитель, штабдин начальник хьана. Карелиядин ва Белорусский 1-фронтдин къурулушрик кваз Заполярьедилайни Норвегиядилай цIар илитIна, Польшадиз, ахпа Берлиндиз акъатна, гзаф шегьерар, хуьрер азадна. 1945-йисан апрелдин вацра залан хер алаз ам Визенталь шегьердин госпиталдиз аватна. Ана адахъ медсестра Александра Андреевна гелкъвезвай. Абуру чпин сирер сад авуна. Шагьбас Азизовича Германияда чи кьушунрин къурулушдик кваз важиблу тапшуругъар тамамарзавай.

1947-йисалай Шагьбас Азизович гражданвилин къуллугъдал элячIна, ВКП(б)-дин Махачкъала шегьердин  комитетда, ахпа партиядин Рутул райкомдин II, I секретарвиле кIвалахна. Ам Моск­вадиз Высший партшколадиз рекье туна. Анаг куьтягьна хтайла, обкомдин административный отделдин заведующийвиле, Министррин Советдин Председателдин заместителвиле, обкомдин секретарвиле (21 йисуз) кIвалахна.

Ш.Исмаилов Ватандин дяведин 1-дережадин кьве ордендиз, 2-дережадин ордендиз, “Советрин Заполярье хуьнай”, “Варшава азад хъувунай”, “Берлин къачунай” медалриз лайихлу хьана. Ам Ленинан орден гун патал къалурнавай. Гражданвилин къуллугъар тамамардай чIавуз намуслу зегьметдай Зегьметдин Яру Пайдахдин, “Знак Почета”, Халкьарин дуствилин орденриз, гьакIни “Ислягьвал патал женгчидиз” медалдиз лайихлу хьана. Ам запасда авай полковник, тарихдин илимрин кандидат, СССР-дин журналистрин Союздин член, ДАССР-дин культурадин лайихлу работник тир. 5-декабрдиз ам дидедиз хьайидалай инихъ 100 йис тамам жезва.

ЧIехи стха  Исмаила, Дербентдин педучилище­ акьалтIарна, сифте хуьре муаллим тир. Дяве башламиш хьайила, партиядин райкомда пропагандиствиле кIвалахзавай. Фронтда адакай старший лейтенант, ротадин политрук хьана. Абурун  полк авай хуьр немсери элкъуьрна кьунай. Исмаилов фамилия чувудрин  Измайлов фамилиядиз ухшар яз акур немсери амни чувудрикай тир командиррихъ, политработникрихъ галаз санал хандакIдин кьилихъ жергеда акъвазарна, гуьлле гуз башламишна. Гуьлле гузвай вахтунда ам вич вичелай фена, хандакIдиз аватна. Йифиз вич вичел хтайла, ам ивидин вире авай. Галайбур вири кьенвай. Яргъай хьиз са экв акур ам гьа терефдихъ фена. Им са урус дишегьлини адан руш яшамиш жезвай кIвал тир. Рак гатайла, абуру Исмаил кьабулна, тIуьн гана, подвалдиз авудна. 15 юкъуз и подвалда хьайи Исмаилаз Лена тIвар алай руша фу, яд ва маса продуктар гъизвай. Чи аскерар атана, хуьр азад хъавурла, Исмаил Центральный фронтдиз акъатна. Залан хирер хьана, са бубат сагъ хъхьайла, ам хуьруьз рахкурна. Хурудал Ватандин дяведин 2-дережадин орден ва  медалар алаз хтана, муаллимвилин пешедив эгечI хъувуна. 30 йисуз кIвалахна, пенсиядиз экъечIна.

Ихьтин са карни рикIел хквезва. Дяве куьтягь хьайидалай кьулухъ Дагъустандин хуьрериз  Россиядай гзаф муаллимар къвезвай. Са сеферда  Исмаил Азизович, Ахцегьиз муаллимрин совещанидиз физ, рекьел акъвазнавай. И арада атай са  машиндин кузовда кIвачел акъвазнавай муаллимар авай. Машин акъвазарна, Исмаилни акьахна. “Здравствуйте, Исмаил! Не узнаете меня? Я та са­­мая Лена, которая приносила вам еду в подвал,­ когда немцы оккупировали наше село…” — таниш сес галукьна адан япарихъ. Исмаилан шадвилихъ кьадар амукьнач, абур гарданра гьатна. Совещание куьтягь хьана хкведайла, ада Елена КьакIаз авудна, кIвализ тухвана, вичин паб Теллиханаз лагьана: “Ингье зун къутармишай, хвейи дидедин руш. Гила чна ам хуьда”. Исмаил имиди Елена Денисова Ялахъай КьакIарин школадиз хканай. Вичин кIвалахдин пуд йисан вахт бегьем хьайила, Исмаилан хизанди Елена, дидедизни, вичизни савкьатар гана, рекье хтунай. И цIарарин авторди Елена муаллимдин гъилик кьве йисуз кIелна. Ада математикадин тарсар гузвай.

Кьуд лагьай стха  Нагъи  Исмаилов,  Дербентдин педучилищеда кIелна, Рутул райондин Хъуьлуьдрин хуьре муаллим тир. Фронтдиз фейи ам жергедин аскервилелай тупарин батареядин командирвилин дережадив агакьна. Ада Москва оборона авунин, 1943-йисуз Курскдин гьалкъадал, Европадин уьлквеяр азаддай женгера иштиракна, Берлиндиз акъатна. Адан хурудал Яру Гъетрен, Ватандин дяведин 2-дережадин, Александр Нев­скийдин орденри, “Москва хуьнай”, “Варшава азад хъувунай”, “Берлин къачунай”, “Германиядин винел гъалиб хьунай” медалри нур гузвай.

Дяведилай кьулухъ Нагъи муаллимди Кьа­кIа­рин хуьруьн школада завуч, директор яз кIвалах­на. ДГУ-дин тарихдин факультет куьтягьна. Адаз ДАССР-дин лайихлу муаллимвилин тIвар, Зегьмет­дин Яру Пайдахдин орден ганвай.

Исятдани яшамиш  жезмай стха Наби  Азизовичан къведай йисан майдин вацра 98 йис жезва. Адан женгерин рехъ Моздок хуьнилай башламиш хьана. И женгера агъур хер хьайи ам хирер хьанвай чи аскерар авай машиндин шофер лезгиди та­диз  госпиталдиз агакьарна. Набиди вун гьинай я лагьана хабар кьурла, ада Ахцегь райондин Чеперин хуьряй я лагьанай. Адак гзаф тади квай, мад хирер­ хьанвай аскерар хкиз фенай. Мад абур чеб чпиз ахкунач. Сагъ хъхьайла, Наби Челябинскидиз акъатна, гьана училищеда танкиствилин курсар куьтягьна. Ахпа танкист Минск, Прага, Вена, Берлин фашистрикай азад хъувунин женгера хьана, Берлиндиз акъатна. 1947-йисан январдиз Наби Азизович хурудал Яру Гъетрен орден алаз хуьруьз­ хтана. Пенсиядиз экъечIдалди, сифте колхоз­да, ах­па совхозда кIвалахна. Ада кьве гадани кьве руш тербияламишна. Наби гъвечIи хва Маликан па­­тав гва. Ахцегь районда амай дяведин тек са ветеран Наби я.

ГъвечIи стха  Нурудин  Исмаилов  1944-йисан февралдиз гуьгьуьллудаказ фронтдиз  фена. Фронт­дин рехъ ада 124-стрелковый полкунин жергедин аскервилелай башламишна. Ахпа адакай 64-полкунин викIегь снайпер хьана.

1945-йисуз ам Берлиндихъ физвай аскеррик акатна. Немсери кьулухъ чIугвазвайтIани, гьужумдиз физвай чибурукайни гзафбур телеф жезвай. Нурудинал агъур хирер хьана, ам 5417-нумрадин госпиталдиз аватна. Ина са гьал сагъ хъхьайла, 1-группадин инвалид яз, ам хуьруьз рахкурна. Сифте колхозда, ахпа хуьруьн клубдин заведующийвиле кIвалахна. 54 йисан яшда аваз фронтда хьайи хирерикди фад рагьметдиз фена.

Стхаяр тир Исмаиловрин хтул, чIехи стха Абасан  чIехи хва  Зейнидин  Азизагъаев  фронтдиз Да­гъустандай тир 10000 кас гуьгьуьллубурук кваз 1943-йисуз фена. Адахъ хуьряй мад пуд кас галай­ — Агьмедов Агьмед, Балаков Балак, Магьсубов Багьадин. Дербентдин педучилище куьтягьай Зей­нидина хуьре муаллимвиле кIвалахзавай. Гори ше­гьер­да пуд вацран военный училище куьтягьай лей­те­нант Новороссийскдиз, ахпа Курскдин къе­къуьндал­ акъатна, автоматчикрин взводдин командир яз. Курскдин къекъуьндал женгера адан кьве имиди — Тажи­дина ва Нагъидини иштиракзавай. Абуруз чеб пудни и къекъуьндал алайди чизвачир­. Зейнидин Абасович ротадин комсоргни тир. Курск азад хъийидайла, адан кIвачел хер хьана. Ахпа адакай танкарин ротадин командир хьана. Кавказдин ва Украина­дин 4-фронтрин къурулушдик кваз Польшадинни Чехословакиядин чилерал къати женгера иштиракна.

Берлинди рей гайивилин актунал къулар чIу­гуна, Гъалибвилин сувар къаршиламиш­за­вайтIани, Чехословакияда фашистрин еке десте амай ва  Германияди рей гун кваз кьазвачир, къизгъин женгер кьиле тухузвай. Прага азаддай женгера Зейнидинан кьегьалвал мадни артухди хьана, адан ротади немсериз зурба ягъунар кьазвай. Адаз Людвиг Свободади “Дирибашвиляй” орден-медаль гана. Чи командованиди ам кьвед лагьай Яру Гъетрен орден гун патал къалурна. 11-12-майдалди Прагада къизгъин женгер кьиле физмай.

Дяве куьтягь хьайила, старший лейтенант ­Зейнидина вичин документар Высший военно-пехотный училищедиз рекье тунай. Адаз кьабулнава лагьай жавабни хтанвай. Ватандиз хъфена хтун патал адаз отпуск гана. 1945-йисан майдин эхирра­ ам хуьруьз хтана. Бубани кьенвайди чир хьайила (дидеди адаз, фронтда авайла, и кар­дикай хабарначир), чал алай гьал акурла, чарар, документар туькIуьрна хъфена, вич армиядай ахъай хъийиз тунай. Муаллимвал хъийиз гатIунна. Хуьруьга, ах­па Ялахъа кIвалахна. Ана са пуд йи­суз  школадин директор хьана. Ахпа КьакIаз хтана, школадин директор хьана. Инай ам Ахцегьиз хутахна, райОНО-дин заведующийвиле тайинарна. 11 йисуз Ахцегьа кIвалахна,  1962-йисуз Каспийск шегьердин 1-нумрадин школа-интернатдин директорвиле тайинарна. Ина ада 42 йисуз кIва­лахна. Заочнидаказ университетни куьтягьна. Ам­ни еке наградайриз лайихлу хьана: Яру Гъетрен кьве ордендиз, “Дирибашвиляй” чехрин орден-медалдиз, “Кавказ хуьнай” ва маса медалриз. Адаз ДАССР-дин ва РСФСР-дин лайихлу муаллим­вилин, Дагъустандин халкьдин муаллим лагьай тIварар гана. Ам халкьдин просвещенидин отличник тир. Мадни адаз Зегьметдин Яру Пайдахдин орден ва маса наградаярни ганвай. Зейнидин Абасович Прага, Каспийск шегьеррин гьуьрметлу гражданин тир.

Кьуд стха Исмаиловар — Тажидин, Шагьбас, На­гъи, Неби — Берлинда чеб чпел гьалтнай! Чараралди­ алакъа хуьзвай абуруз чеб Берлинда авайди чизвай. Частарин командирри абуруз гуьрушмиш жедай­ са йиф вахт ганай. Стхайрин шадвилихъ, гьел­бетда, кьадар-гьисаб авачир. Стхаярни­, хтул ви­ри сагъ-са­ламатдиз хтана. Абуру 21 орден­, 40 медаль, 14 хер, 4 контузия, бедендик кваз ракьун 50 кIус хкана.­ Гьуьруьназ дидеди Ал­лагьдивай авур тIалабунри, капI-тIеатди, садакьай­ри абур хвенай жеди…

Кьегьал рухвайрин тIварар эбеди чи рикIера жеда. Игитриз — баркалла!

Жамидин Исмаилов, 

Педагогикадин НИИ-дин чIехи къуллугъчи