Гьеле школада кIелзамаз, заз чи гзаф ин­санар хайи маканривай яргъариз­  акъат­­навайдакай ван хьанай. Ахпа и ванер яваш-яваш гьакъикъи делилриз элкъвена. Ватан фашистрикай хуьз фейи, ахпа “гел галачиз квахьна” лагьай Рамазан 1970-йисуз хуьруьз США-дай хтанай. Вичин багърийрал кьил чIугваз. Са тIимил вахт алатайла, заз 1930-1937-йисара, “кулакар, халкьдин душманар я” лагьай тIам­гъа алкIурна, Къиргъизистандиз суьргуьн­диз акъудай хуьруьнви Таривердидин хи­зандикай чир хьана. Редакцияда кIва­лах­­дай­ла, за Туьркиядай мугьмандиз атай ялахъви Ибрагьимахъ, рухунви Рам­аза­нахъ, цилингви Яшарахъ, бахцугъви Ос­ма­нахъ, цIелегуьнви Гьамид Атлуханахъ галаз суьгьбетарна. Иллаки 1992-йи­суз Гьамидахъ галаз авур суьгьбетди заз гзаф таъсирнай. Ам заз къе, 30 йис алатайла, ри­кIел хкиз кIанзава. Вучиз лагьай­тIа, Гьамидан хизандин кьисметдай чи халкьдин уьмуьр, яшайиш, къанажагъ аквазва.

• Гьамид стха, сифте нубатда, вуна диде-ватандивай къакъатай куь тухумдикай, хизандикай са кьве ихтилат авунайтIа, кIанзавай.

— Эхь, вуна дуьз лагьана, зи улу-буба ватандивай яргъаз акъатна. Са себебни авачиз. Гьайиф хьи, адан тIвар заз чидач. ГьикI лагьайтIа, ам 1850-йисара, имам Ша­мила Урусатдин пачагьлугъдихъ галаз дяве чIугвазвайла, хуьряй экъечIнай. ЧIе­хибурун гафарай, Туьркиядиз атайлани, фад рагьметдиз фенай.  Зун Нуьрединан хва я. Амни Давудан гада тир. Дахни диде исятда Ортажан, виликдай адаз Кирне лу­гьузвай, хуьре яшамиш жезва. ЧIехи буба­дин, зи дахдин кеспини лежбервал хьайи­ди я. Чун кьуд стхани кьуд вах ава. Ви­­ри­да­ чпин хизанар кутунва. Садбур хуьре ама, садбур захъ галаз Истамбулда ава.

• Вун лезги чIалалди хъсандиз рахазва. Лезги чил, дидед чIалал акъатзавай газет, ктаб, журнал такур, школада кIел тавур валай и кар гьикI алакьзава? Туьркияда авай вири лезгийрилай гьа икI рахаз алакьзавани?

— За чи яшайишдикай ахъайда ва вун гъавурда акьада. Чи ата-бубаяр пара акьул­лу инсанар хьана. Сад лагьайди, абуру­ санал хуьр кутуна. Кьвед лагьайди, ата-бубайри шегьердихъ галаз жезмай кьван алакъаяр мягькемарзавачир ва чун, аяларни, мектебриз (училищеяр, техни­кумар, институтар) ахъайзавачир. Чпин патав тазвай. Пуд лагьайди, хуьре, кIвале вири лезги чIалалди рахазвай. Сифтедай аялриз дидед чIал чир жезвай, ахпа сифтегьан (вад классдин) мектебдиз фейила, — туьрк чIал. Аялзамаз чир хьайи чIал рикIелай алатдайди туш. Квезни аквазва, зун дидед чIалал тIимил четиндиз рахазва, гьикI лагьайтIа, зун хуьряй фад экъечI­на, шегьерра яшамиш хьана. Амай вахар, стхаяр дидед чIалал лап хъсандиз рахазва.­

Шегьердиз финихъни тарих ава. Чи хуьруьн мектебдин муаллимди дахдиз ва маса аялрин бубайризни тикрардай: “Ша куьн акьуллу хьухь, куь аялар кIелиз рекье  тур. Абурукай инженерар, чIехи гьаки­мар жеда. Куьне пуд-кьуд вацра къазанмишзавайди абуру са вацра къазанмишда”. Садазни чпин гадаяр, рушар шегьерриз, мектебриз фена кIанзавачир. Зи иштагьни аваз акурла, дахди зун кIелиз ра-къу­рун хиве кьуна. Амма гьар сеферда са кIвалах акъатиз, гагь лапагрив фена кIан­­­дай, гагь сала, никIе куьмек герек жезвай, гагь… Куьрелди, заз акуна, ваъ, дахдинбур гьакIан гафар я кьван. Зунни, гьа лугьудайвал, чIехибуруз хабарни авачиз катна. Университетдик экечIна, ам куьтягьна. Ахпа за  чинеба гъвечIи стха Исмаилни Истамбулдиз гъана, адавни кIелиз ту­на. Сифтедай дахдиз пара хъел атанай. Амма гила ам чи дуланажагъдилай рази я. Зун хьиз, катай ва университетда кIелай 4-5 кас авай. Чалай гуьгъуьниз маса жегьилризни рехъ ачух хьана. Чи  хуьруьн­бу­ру инженерарвиле, духтурарвиле, хсуси карханайрин регьберар яз кIвалахзава.

• Ви кеспи гила вуч я? Стхаяр квел машгъул жезва?

— Университетда за авиациядин инженервилин кеспи къачунай. 4-5 йисуз инженервилин везифаяр кьилиз акъудайдалай гуьгъуьниз за маса чкайра зегьмет чIу­гуна. Са шумуд йисуз Германияда, Ирак­да кIвалахна. Лугьун лазим я хьи, гила хуь­ре жегьилар акъваззавач. Балыкесир шегьерда 200 хизандилай виниз чи хуьруьнвияр ава. Чна гьисабар кьурла, 80 хуь­руьнви (ихтилат Ортажан хуьруькай физва) Германияда ава. И уьлкведиз чун пул къазанмишиз физвайди тир. 3-5 йисан­ кIва­­лахдин пулунихъ я кIвалер, я автома­шин маса къачудай, я жуван кархана ачухдай. Мурад кьилиз акъатайла, лезгияр  Туьркиядиз хкведай. Амма гила яшамиш жез Германияда акъваззава. Гьикьван ла­гьайтIани, ана яшайишдин мумкинвилер, къулайвилер кутугайбур я. Сифте ана чибурукай сад акъвазна, ахпа ада вичин мукьва-кьилийриз теклифна. Ахпа масадбурузни иер акуна. Германиядай зунни вижевай пул гваз хтана ва Истамбулдай кIвалер маса къачуна, “Гьасан Лимитед” тIвар алай фирма ачухна. Чун вад кас ава. ГъвечIи стха Исмаилани заз куьмек гузва. ЧIехи стха Сейид механизатор я. Ибрагьим эцигунардай хъсан ус­тIар я. Адан гъилерилай алакь тийидай кар авач. Чи фирма алишверишдал машгъул я. Туьркияда ише физвай гьихьтин шейэр хьайи­тIани, чна уьлкведиз гъизва, маса чкайра игьтияж авай затIар гьанриз тухузва.

• Белки, Дагъустандизни вун карчивилин, ви фирмадин месэлаяр гьялиз атанвайди ятIа? Гила Туьркияда Дагъустандихъ галаз алакъаяр мягькемарзавайбур гзаф жезва.

— Ваъ, зун Къазахстандиз атанвайди тир. Алма-Атада карчи инсанрин конгресс ва промышленный товаррин выставка кьиле физвай. Туьркиядай ана пуд виш касди иштиракзавай. Жуван са ватанэгьлини акун тавуна хъфиз кIан хьанач рикIиз. За Москвадиз Мукаилов Сефибегаз зенг авуна. И жумарт, викIегь, рикI ачух инсан Туьр­киядиз, кьуршахар кьадайбурун турнирдиз атайла (Мукаилов  Сефибег азаддиз кьуршахар кьунай международный категория авай судья, устадлу пагьливан тир), ада лезгияр жагъурна. Ам зи фирмадиз атана. Гьайиф хьи, зун а чIавуз чкадал ала­чир. Амма Исмаил стхади ватанэгьли халис лезгиди хьиз къаршиламишна ва рекьени хтуна. Сефибега зи ва стхадин шикилар къачуна. КIвале вичин адрес, телефондин нумра туна. Ада Исмаил тагькимарни авунвай.

“Эгер СНГ-диз, Дагъустандиз акъа­тайтIа, зун акун тавуна хъфимир”. За зенг авур пакадин юкъуз Сефибег стха Алма-Атадиз акъатна. Инай чун Бакудиз, анайни­ Дагъустандиз хтана. Сефибега зун ЦIеле­гуьндал тухвана. Зи улу-бубадин хуь­руьн­буру чун хушвилелди къаршиламишна. Хайи ерияр заз пара бегенмиш хьана. Туьр­кияда авай чи хуьрелай ЦIеле­гуьнрин хуьр пара гуьрчег, къешенг я. Заз инсанрин ачухвални, жумартвални, къенивални акуна.

• Гьамид стха, куь ватан ЦIелегуьн хуьр тир квелди тестикьариз жеда? Белки, куь ери-бине маса хуьряй ятIа?

— Ваъ, маса хуьряй туш. Им чаз, рагъ алай югъ хьиз, якъин месэла я. Туьркияда яшамиш жезвай саки вири лезгийрал лакIабар ала, гьа чеб атай хуьрерин тIва­рарихъ галаз алакъалу тир. Чаз цIе­ле­гуьн­вияр лугьузва. Гьа икI, хуьре ялахъвияр, кьепIирвияр, кьурагьвияр… лакIабар алай хизанар, тухумар ава. Им чи улу-бу­байри авур акьуллу кар я. Гьар садаз чпин ери-бине гьинай ятIа рикIел аламукьун патал авунвай кар тир. Лугьуникай вучда, са вахтундани ватандихъай вил атIай­ди туш абурун. РикI Лезгистанда авай­ди тир. Белки, абур инанмиш тир къведай несилриз хайи накьвадал хъфидай мумкинвал жеда лагьана.

• Вуна, ви яшдин инсанри чи патарикай фикирзавайни? Ваз Дагъустандикай вуч чизвай? ЧIехибурун малуматар гьихьтинбур тир?

— Са рахунни алач, чирвилер лап зайиф­бур тир. Зав агакьай ихтилатри зун ахьтин фикирдал гъанвай хьи, ата-бубайрин ватан рагарални синерал алай хуьрер я,  бегьем рекьерни авачир. Цивилизациядикайни бейхабар тир. Авайвал ла­гьайтIа, чав са малуматни агакьзавачир эхир. ЧIе­хи­буруни гьамиша дагъларикай, синерикай ихтилатардай. Гила, Аллагьдиз шукур, чаз — иниз, квез Туьркиядиз къведай рекьер ачух хьанва. Гьа и алай йисуз Туьркияда авай лезгийриз Дагъустандин лезгийрикай гзаф чир хьанва. Зазни акурвал, Дагъустандихъ неинки гьейранвалдай дагълар, рагар, гьакI гьейранвалдай хъсан тамар, вацIар, дуьзенар, шегьре рекьерни ава. Цивилизацияни иниз чалай гзаф агакьнава. ГьакI хьайила, Ватандал кьил чIугваз хуш авайбурун кьадарни Туьр­кияда гзаф жезва. Хайи чилин накьв гваз хъша лагьанвайди я зазни.

• Ихтилатрикай хкатзавайвал, куь яша­йиш писди туш. Пул къазанмишдай мумкинвилер квез гзаф гузва. Шегьерда ва хуьре яшамиш жезвайбурун арада фаркь авани?

— Гьелбетда, хуьруьхъ — вичин, шегьер­дихъ вичин кьетIенвилер ава. Хуьре авайбурухъ бес кьадарда чилер, лапагар, малар, багълар ава. Хуьруьн майишатдин гьар са затI арадал гъунни регьят туш. Къу­ватлу гъилер кIанда. Алай макъамда, жегьилар хуьре акъваз тийизвайла, чIехибуруз, виликдай хьиз, мал-къара хуьн, никIерихъ, багъларихъ гелкъуьн четин акъваззава. ЯтIани яшамиш хьун патал абурухъ гьар са затI ава. Шикаятдай­ себебар авач. Шегьерра яшамиш жезвайбурун дуланажагъни кутугайди, къулайди я. Виридахъ чпин туьквенар, хсуси карханаяр ава. 25 йисуз зегьмет чIугурла, чаз пенсиядиз фидай ихтияр ава. Яшар гьиса­ба кьазвайди туш. Зун Дагъустанда аваз 17 югъ я. Экономика вилик тухун патал ина гзаф мумкинвилер ава. Заз умуд ку­таз кIанзава хьи, четин кьвед-пуд йис ала­тайла, Дагъустандани вири къайдадик акатда. Чунни куьмек гуникай къерех жедач. Эгер чкадин гьукумди ихтияр гайитIа­, чи фирмадихъ Дагъустанда телефондин алакъадин къуллугъ хъсанардай мум­кинвал ава, яни спутникрин куьмекдалди тешкилзавай телефондин алакъа. Ихьтин станцияр гьар са кIвалин къавал тадаракламишиз жеда. Ахпа ваз кIандатIа Сириядиз, Кубадиз зенг ая. Алакъаяр гегьеншбур хьайила чавай ва гьакI Туьркия­да авай маса ватанэгьлийривай Дагъус­тандиз жуьреба-жуьре куьмекар гуз жеда.

• Гьамид стха, ви хсуси хизандикай их­тилат ийиз  фикирдай  акъатай  хьтинди  я.

— Зи хизан са акьван екеди туш. Зи уьмуьрдин юлдаш Севгуь кIвалин кайвани­ я. Чахъ Севила тIвар алай са рушни ава. Адани чи фирмада кIвалахзава. Чи ру­­­ша­­ри, дидейри кIвалера халкьдин мани­ярни лугьудай. Гила чи дишегьлийриз абур са акьван чизмач. Зи рикIел кьве цIар алама:­

Агъа Къуба, вини Къуба,

Агъа Къуба, гелер ама…

Заз инанмишвал ийиз кIанзава хьи, идалай кьулухъ чи алакъаяр мадни мягькем жеда. Чна чун къакъатнавайди хьиз гьиссдач. Къуй чи вири ватанэгьлияр, гьи­на­­ аватIани, сагърай! Дуьнья ислягь хьурай!

Им лап хъсан алхиш я. Къуй гьар сада вич лезги чилин, халкьдин велед тирди рикIелай алуд тавурай! Ватандихъ авай кIанивал мадни артухди хьурай! Сагъвал гурай виридаз Аллагь-Таалади!

Нариман Ибрагьимов