Виридуьньядин здравоохраненидин орга­низациядин (ВОЗ) делилралди, гьар йисуз дуьньяда  рикIинни дамаррин азаррикди 17 миллиондилай артух инсанар рекьизва. Абу­рун жергеда чеб хаталу азардикди начагъ тирдакай хабар авачир инсанар иллаки гзаф ава. Хци и месэладиз талукь яз 1999-йисуз Виридуьньядин рикIин федерациядин теклифдалди Виридуьньядин РикIин югъ тайинарнай. Инсандин виридалайни важиблу органдин сагъламвилиз талукьарнавай серенжемдиз ВОЗ-ди, ЮНЕСКО-ди ва важиблу маса тешкилатрини къуват ганай. Сифтедай и югъ гьар йисан сентябрдин эхиримжи гьяддиз кьиле тухузвай. 2011-йисалай лагьайтIа, РикIин югъ 29-сентябрдиз къейдзава. Адан макьсад агьалияр гъавурдик кутунин кIвалахдал ва рикIинни дамаррин азаррин, гьа гьисабдай яз рикIин уьзуьрдин (ИБС), инфарктдин,  инсультдин вилик пад кьунин серенжемрал фикир артух желбун я. РикI иви беденда къекъуьрун таъминарзавай важиблу орган я, адан кIвалах пайгардикай хкатуни чIуру нетижайрал гъида.

Алай йисуз РикIин йикъаз талукьарнавай серенжемар Дагъустандин здравоохраненидин министерстводи кардиологиядин дис-пан­сердихъ, республикадин медицинадин про­филактикадин (РЦМП), сагъламвилин, садакай-масадак акатдай азаррин центрайрихъ галаз санал тешкилнавай. ИкI, и сеферда абур Дагъустандин экономикадин ва мулкар вилик тухудай, образованидин ва илимдин, физический культурадин ва спортдин, зегь­метдин ва яшайишдин рекьяй вилик финин министерствойра ва “Ростелеком”  ПАО-да­ кьиле тухвана. Духтурри анра зегьмет чIугвазвай ксарин дамарра ивидин гьерекат ва рикIин кIва­лах­дин йигинвал алцумна, электрокардиограмма (ЭКГ) авуна, ивидик квай кислороддин, шекердин, хо­лестериндин кьадар ахтармишна. Идалай гъейри, абурухъ галаз суьгьбетарна, ри­кIин­ни дамаррин азаррин вилик пад кьуниз талукьарнавай видеороликар къалурна. Гигиенадин ре­кьяй чирвилер гудай духтурри инсандин кьакьанвал ва заланвал (антропометрия), гъилерин ва далудин къуват (динамометрия) алцумна. Чпин сагъламвал ахтармишиз кIан­дайбуруз кардиологдин, психотерапевтдин ва гигиенадин рекьяй тербия гудай духтуррин меслятрикай кIва­лах­за­вай чкадал менфят къачудай мумкинвал яратмишнавай. ИкI, и серенжемрин нетижада 120-далай виниз къуллугъчийри чпин сагъламвал ахтармишна. ЭКГ-да дегишвилер авай 5 касдиз рикIин УЗИ авунин ва кардиологдин гуьзчивилик хьунин меслятар гана. 15 касдин дамарра ивидин гьерекат кьадардилай гзаф йи­гин тирди малум хьана. Абурукай 10 касдиз и кардикай хабар авачир, амайбур дамарра­ ивидин гьерекат агъу­зарун патал дарманар хъвазвайбур тир. Дамарра ивидин гьерекат кьадарсуз йигинди тир ксариз бедендин заланвал агъузарунин, тIуьнин жигьетдай ва холестерин мад сеферда ахтармишун­ин меслятар къалурна. Ахтармишай ксарикай­ са шумудан беденда холестерин винизди тирди­ малум хьана. Имни дамарар харапI­за­вай (атеросклероз) ва, идахъ галаз сад хьиз, ри­кIинни дамаррин азарар (инфаркт, инсульт…)  арадал­ гъизвай кьилин себебрикай  сад я.

РД-дин физический культурадин ва спортдин министерствода азаррин вилик пад кьунин серенжемар кьиле тухвайдалай кьулухъ, чна республикадин медицинадин профилактикадин центрадин духтур Э.А.Азизовадихъ галаз суьгьбетна.

— Эльмира Азизовна, рикIинни дамаррин азаррин вилик пад кьунин карда кьилинди вуч я? Артух фикир квез гана кIанзава?

— РикIин уьзуьр (ИБС) акатунал, инфаркт­дал гъизвай себебар тайинариз четин туш. ИкI, дамарра ивидин гьерекат йигин хьун    (140/90 мм ва адалай виниз),  пIапIрус чIугун, ивидик холестерин (умуми холестерин                  5 ммоль/литрдилай) ва “чIуру холестерин”   3 ммоль/литрдилай виниз), шекер гзаф хьун, пи акьал­тун ва тIимил къекъуьн-ибур рикIин­ни дамаррин азарар акатунал гъизвай кьилин себебар я. Зи фикирдалди, гьар са касди абурукай хуьз, яни азардин вилик пад кьаз чалишмишвал авур­тIа, чIу­ру нетижаярни арадал къведач. Ма­са гафаралди лагьай­тIа, эгер инсанри чпин дамарра ивидин гьерекат, холестериндин, шекердин кьадар гуьзчивилик кутунал амалнай­тIа, чIехи пай инфарктринни инсультрин вилик пад кьаз жедай. Къенин юкъуз и кардикай медицинадин къуллугъчийри гзаф лугьузва­тIани, не­ти­жаяр хъсанбур туш. Ри­кIинни дамаррин азарар се­беб яз уьмуьрдай физвайбурун кьадар тIи­мил жезвач. Кар-кардай фейила, гьич са духтурдивайни чара ийиз жедач. Инсандиз вичин­ сагъ­ламвилин къадир на­чагъ хьайила ахпа чир жеда. Сагъзавайла гзафбуру ам хуьз чалиш­миш­валдач, алай девирда иллаки­.

— РикI сагъламди яз хуьн патал мад вуч авун герек я?

— Сифтени-сифте гьар са касди сагълам уьмуьр тухвана кIанда: экуьнахъ фад физзарядка авун, ягълу квай тIуьнриз гзаф темягь тавун, абурун чкадал яр-емиш артух ишлемишун, михьи гьавадал сейр авун, бедендин заланвал артух хьуниз рехъ тагун ва икI мад. Артухан заланвили рикIел гуж ацалтарзавайди рикIелай ракъурна виже къведач. ПIапIрус, ички, наркотикар  ишлемишуникай эсиллагь къерех хьана кIанда. Дамарра ивидин гьерекат гуьзчивилик кутун важиблу я. Эгер ам винизди ятIа, лазим серенжемар кьабулна кIанда. И карда квез духтур-терапевтди куьмекда. Азардин вилик пад кьаз кагьул­валмир. ТахьайтIа, ахпа куьне гьайиф чIугва­да. Инсандин сагъламвал хуьн ва мягькемарун медицинадин хилен работникрин кIвалахдилайни аслу я, амма гьар са касди вичини сагъламвилин къайгъу чIугуна кIанда.

— Духтур, рикIинни дамаррин азаррин арада хаталубурукай сад тир инсультдикай рахай­тIа…

— Дугъриданни, рикIин уьзуьр (ИБС) ва инсульт эхиримжи 15 йисуз инсанар кьинин себебрал гьалтайла сифтегьан кьве чкадал ала. Инсульт кьилин мефтIедин иви къекъуьн  (кровообращение) чIур хьуникди нервийрин клеткаяр кьинал гъизвай азар я. Ам тромб акIуникди ивидиз фидай чка амукь тавун ва я идакди дамар пад хьун себеб яз арадал къвезва. Инсультдин хаталувал адакай ибарат я хьи, ам садлагьана арадал къвезва ва лап йигиндаказ яцIара гьатзава. Гьавиляй гзаф вахтара инсан къутармишиз жезвач.

— И азардихъ галаз алакъалу яз хаталувал авайбурун дестедик вужар акатзава?

— Яшар 50 йисалай алатнавай итимар, дамарра ивидин гьерекат йигинди тир ксар, эстроген гормон гзаф квай дарманар ишлемишзавай дишегьлияр, бедендин артухан заланвал авайбур, шекердин диабет ва тромбоцитоз азарар авай ксар, пIапIрус чIугвазвайбур ва ички ишлемишзавайбур, атеросклероз авайбур, чпин багърийризни мукьва-кьилийриз инсульт хьанвай ксар…

Инал заз мад сеферда тикрариз кIанзава: инсульт чIехи пай вахтара дамарра ивидин гьерекат гзаф йигинди хьун себеб яз арадал къвезва.

— Инсультдин лишанар гьихьтинбур я?

— И азардихъ кьве жуьре ава. Ишемический инсульт хьайила инсан вич-вичикай квахьнавай гьалдиз къведа, экъуьчда, кьил пис тIа жеда, къекъвез ва я рахаз жедач. Геморрагический инсультдикди кьилин тIал къвердавай къати, вилерикай тIветIер фидай хьиз жеда, рахунни четин акъвазда, къе­къвез жедач, рикIи фад-фад кIвалахда.

Инсульт ятIа чирун четин туш. Ихьтин вахтунда азарлудавай агъадихъ галай крар авун тIалабда:

— вилер агална, капар­ винелна, гъилер вилик авун (эгер са гъил муь­тIуьгъ жез­вачтIа, ам акатайвал юзазва­тIа, им инсульт я);

— гъилер кьилелай винелди хкажун (сагъ инсанди абур кьведни сад хьиз хкажда);

— кьезил са пред­­ло­жение лугьун (мефтIедиз тади гузвайла, мез гал­кIида);

— хъуьруьн (инсульт хьанвай инсандивай хъуьрез жедач);

— мез къалурун (эгер мез са патахъ аватнаватIа,тади гьалда духтурдиз эверун лазим я).

Эгер куьне инсультдин лишанар тайи­нар­наватIа, жезмай кьван фад “Тади куьмекдиз”  эвера.

Азардин вилик пад кьунин серенжемрик акатзава:

— пIапIрус чIугуникай ва ички ишлемишуникай къерех хьун;

— ара датIана спортдал машгъул хьун ва къекъуьн;

— дуьз ва витаминралдини белокралди девлетлу затIар тIуьн;

— бедендин заланвал  артух хьуниз рехъ тагун;

— кIвалахдинни ял ягъунин къайдайрал амал авун;

— вахт-вахтунда бедендин сагъламвилин гьал ахтармишун.

— Эльмира Азизовна, инсандин виридалайни еке девлет тир сагъламвилин къаравулда акъвазнавай куьн сагърай. Чна умудзава, куь меслятрикай кIелдайбуру хийир хкудда.

Рагнеда Рамалданова