Дагъустандин Автономиядин — 100 йис

Кьакьандавай  Къурушрин  хуь­ряй тир дагъвиди чIехи сиясатда тухвай рехъ кьезилди, регьятди хьанач. Ам 1892-йисуз дидедиз хьана. Дагъвидин чIехи буба мис­кIиндин имам тир. Са вахтунда Кавказдин чIехи муршид Мегьамед Ярагъви душманрихъай Къурушрин мискIинда кIеви хьанай.

Инкъилабдин крарал машгъул хьун

КIвале чIехи хва тирвиляй Наж­мудин гъвечIи чIавалай яшайишдин дердияр гьялиз вердиш хьана. Ада вичин стхадин ва вад вахан гьакъиндайни  къайгъу чIугвазвай. Фад-фад чIехи хьайи Нажмудин ха­лудихъ галаз Ахцегьиз фена ва ина урус школадик экечIна. Ам лап фад ктабар кIелуник акатна. Адан мурад кIелунар мадни давамарун тир, амма кесибвили жавандиз ихьтин мумкинвал ачухзавачир. Яша­йишдин кIеверай экъечIун патал Наж­мудин Иркутск шегьерда яшамиш жезвай имидин гададин патав фена. Ракьукай шейэр ийидай заводда фялевални ийиз, ада ктабарни гъиляй ахъайнач.  Экстерндин къайдада горнотехнический училищедиз экзаменар вахкана. КIелиз, кеспидин иеси жез кIанзавай гададиз вичин мурад кьилиз акъуддай мумкинвал хьанач. Адав хуьре авай дидени вахар лап кIеве авайдакай хабар агакьна. Вири гадарна, ам ватандиз хквезва.

1915-йис алукьна. Урусатди дуьньядин сад лагьай дяведа иштиракзавай. Дагъустандин гьаларни тарифдайбур тушир. Жегьилриз кIвалахдай чка авачир. Нажмудин Бакудиз фидайвал хьана. Ина ам  инкъилабдин фикиррал элячIна. И карда адаз тIвар-ван авай революционерри куьмекна.

1917-йисан эхирра, фялейрин арада инкъилабдин таблигъат тухузва лугьуз, Самурский дустагъда­ туна. И вахтунда Бакуда мусавати­стрин иштираквал аваз кьини­кьар арадал атана. Нажмудина жуьреба-жуьре миллетрин векилриз дуствал, стхавал хуьниз эвер гана. Ам кьвед лагьай сеферда дустагъда туна.

1919-йисуз Самурский Астрахандиз ва анайни Москвадиз акъат­зава. Ина ам инкъилабчияр тир Уллубий Буйнакскийдихъ, Кировахъ, Сталинахъ галаз таниш жезва. Ада уьмуьрдин ва сиясатдин рекьяй тежриба кIватIзава.

Дагъустанда граждан дяве ва Самурскийдин алахъунар

Инкъилабдилай гуьгъуьниз Да­гъустандин иесивал ийиз кIанзавай­бур тIимил авачир. И кардин гъавурда гьатай Самурский, вичивай жедай куьмек гунин фикир аваз, ва­тандиз хквезва. Жегьил инкъилабчидиз Дагъустандин гележег вичин вилерай аквазвай. Имни Дагъустандин имам Шамила вичин вахтунда теклифнавай рехъ тир — Урусат лугьудай уьлкведихъ галаз дуствал хуьналди яшамиш хьун. Амма и кардиз акси къуватар авай. Къецепатани, къенепатани.

Самурскийдиз ва адан юлдашриз Дагъларин уьлкведа хъсан патахъ дегишвилер твадай ва абур па­тал чпин чанни эцигдай фикирар авай. Ам кIевелай инанмиш тир хьи, и къуватри Дагъустандиз ислягьвал, къайда гъида, дагъвияр бес кьа­дарда ризкьидалди таъминарда. Дагъустандал вил эцигнавай Туьркияни, Англияни, Урусатдин пачагьдин генераларни ва гьакI  Гоцинский кьиле   авай дестеярни  дагъви халкьдин яшайиш, агьвал хъсанарунихъ, дагъларин уьлкве  вилик финихъ галайбур тушир. Дагъустандиз анжах Урусатдивай куьмекиз жедай. Эхир кьиляй тестикь хьайивал, и рехъ дуьзди ва гьахълуди хьана.

И четин вахтунда Кирован теклифдалди Самурский  11-армиядиз рекье твазва. Адан хиве яру аскерар гъавурдик кутунин везифаяр туна. Самурскийдин къайгъударвал себеб яз, армияда Да­гъус­тан­дин полк тешкилна. Душманриз (туьрквер, англичанар, бичераховчияр, халиловар, гоцинскияр, деникинар), миллетрин арада къалмакъал ту­на, сад-садал гьал­дар­на, Да­гъустан са шумуд чкадал пайиз кIан­завай. Ихьтин гьал  гьатта  фикирдиз гъизни къимиш къвезвач. Эгер Самурский хьтин инкъилабчийрин алахъунар тахьа­най­­тIа, Да­гъустан са шумуд чка­дал пайни ийи­дай.

1920-йисан апрелдин вацра Самурский Дагъустандиз хквезва. Ина гележегдин со­вет­рин Дагъустан Республикадин бине, инкъилабдин комитет тешкилзава. Самурский, гъилер къакъажна, лап четин кIва­лахдив эгечIзава. Кесибвиле авай дагъви халкьар цIийи ва хъсан гележегдихъ инанмишарун патал таблигъатдин зурба кIвалах ту­хунал машгъул жезва. Гьа са вахтунда ада Да­­гъустан дяведин гьалариз ту­хуз­вай вири жуьредин къуватрихъ галаз женгни чIуг­ваз­ва. Имни регьят месэла тушир. Дагъларин уьлкведин адетрикай, къайдайрикай, дагъвийрин къанажагъдикай бегьемвилелди хабар авачир армиядин кьиле акъваз­навай бязи командиррихъ галаз кIвалахун четин акъваззавай. Кесиб халкьдин итижар хуьн патал Самурский гьахьтин командиррихъ галаз са шумудра къалмакъалар хьана.

Дагъустанда къайда тун патал чарасуз гьялна кIанзавай гзаф месэлаяр авай. И карда куьмек гун патал Дагъустандиз Серго Орджоникидзе атун лазим тир. Идалайни гъейри, Дагъустандиз куьмек гунин гьакъиндай Лениназни чарар кхьенвай. Самурскийди Ленинан патав Дагъустандин делегация фин патал тешкиллувилин еке кIвалах тухвана. Тарихдин делил я, Ленина Да­гъустандин делегация (Дж.Коркмасов, А.Тахо-Годи, Хизроев ва маса­бур) хушвилелди кьабулна ва цIийи республикадиз куьмекни рекье туна.

Идан гьакъиндай шагьидвалзавай делилар гзаф ава. Абурукай сад Дагревкомдин къенепатан крарин отделдин рекьяй Самурскийдин заместитель М.Кундухова Ан­ди хуьряй кхьей чарни я: “Дагъустанда Советрин власть авайди тестикьарзавай делил ам я хьи, 67 агъзур кас агьали авай округдиз 55 агъзур аршиндин мануфактура гъана. Ам халкьдиз пайнавай гьаларини Советрин  Гьукумат кесибвилин гьукумат тирди тестикьарзава…”

Гьа ихьтин жуьредин куьмекар гьар са округдив агакьзавай. Дагълух хуьрера цIийивилер, дегишвилер жезвай. Самурскийди гьа вахтунда чиновникри, къуллугъар кьунвай военный комиссарри рехъ гузвай коррупциядин, тарашунрин, агьалияр кваз такьунин татугай гьаларихъ галаз женг чIугвазвай.

Ихьтин жуьредин кIвалах себеб яз, республикадин чекистрихъ галазни дуьзгуьн алакъаяр тешкилиз хьанач. Бязибуру Дагъустандин ­си­я­сатдин деятелдин бажарагълу кIва­­лахдал пехилвалзавай. Чпин татугай крар дуьздал акъудзавайвиляй ам аквадай вилер авачир. Дагъвийрин адетар, къайдаяр, ацукьун-къарагъун чин тийизвай бязи чекистри еке гъалатIриз рехъ гузвай. Дагъвияр алазни-алачиз инжиклу ийизвай. Гьикьван ихьтин татугайвилериз рехъ гумир лугьуз ма­лумарзавайтIани, гьалар хъсан патахъ элкъвезвачир.

Самурский вичин юлдашрихъ галаз Бакуда авайла, Гунибдин округда агьалияр восстанидиз экъечI­на. И чIавуз чекистри, къайда твазвайди я лугьуз, тахсир квачирбурни кьуна, дустагъра туна. Бязи инсанрин фитнейриз, арзайриз килигна, намуслу, зегьметчи инсанарни жавабдарвилиз чIугуна. Чкадал хтайла, Самурскийди дагъвияр гъавурдик кутунин кIвалах мадни гегьеншарна. Чка-чкада митингар кьиле тухвана. Амма Самурскийдиз диндин фанатикар, абуру ва кулакри рекьелай алуднавай кесиб инсанар акси къарагъна.

Дагъустандин центральный исполнительный комитетдин кьиле акъвазай Самурскийди, вичин вахт­ни, къуватарни, чанни гьайиф татана, Дагъларин уьлкведа Советрин цIийи къайдаяр тун давамарна.

ЦIийи Дагъустан

Нажмудин Самурскийди регьбервал гузвай йисара Дагъларин уьлкведин цIийи девир башламиш жезва. Республикада промышленность, хуьруьн майишат, культура ва образование вилик физва. Икьван гагьда вилериз такур цивилизациядин галайвилер аквазва. Дагъвийрин савадсузвал квадарзава. И крар, гьелбетда, разивалдайбур тир. Амма Самурскийдиз тамамвилелди кIвалах тухуз манийвалзавай коммунистарни авай. Бязибуру Дагъустандиз акси идеологиядал амалзавай. Дагъви республикадин кьетIенвилер фикирда кьан тийиз, еке татугайвилериз рехъ гузвай. Гьатта Самурскийдал “шариатист” лакIабни акьалтнавай. Дагъустан абад авуниз талукь яз Самурскийдихъ еке планар авай. Адан дурумлувал, кьетIенвал, бажарагълувал ва зегьмет себеб яз, 1925-йисуз Дагъустандив гьакъи­къи автономия агакьна.

Самурский Дагъустандин вири чилер сад авунин еке терефдар тир. Адалай Хасавюртдин округ, Тер­ский область, Къизлярдин округ Дагъустандик акадар хъийиз алакьна. Амма Кубинский уездни Да­гъус­­тандин областдик акадар хъийи­дай муьгьлет амукьнач. Душманри ам, тахсирар кутуна, дустагъна.

Самурский, ял ягъиз, Сухумида авайла, адаз авар окружкомдин председатель М.Эльдарова чар ракъурнай. Ана ихьтин гафар авай: “Ваз рикIин сидкьидай салам рекье твазва. Чаз вун бахтсуз Да­гъус­тан­диз сагъ хъхьана, фад хкведай йи­къар акурай. Фикирмир хьи, за ви тарифзава. РикIел гъил эцигна, лугьуз кIанзава: чаз вуч ийидатIа, гьиниз фидатIа, жуван дердийрикай низ ахъайдатIа, чизвач. Вун авачиз, чи крар лап чIуру я. Югъди-йифди кIвалахзава­тIа­ни, нетижаяр аквазвач. Чаз фикир гудай касни авач. Вун галачиз ва рагьметлу Хизроев амачиз, чаз, аварриз гуз жедай къимет  4 кепек я”.

(КьатI ама)

Ханжан  Къурбанов