КIандатIа хуьр, район ва регион къачун — анра хуьруьн майишат, санлай агропромкомплекс гьи гьалда аватIа, гьадалай анин мублагьвал, агьалийрин яшайишдин шартIар гзаф аслу я. Дагъустандин халкьдин писатель Къияс Межидова лагьайвал, дуьньядал хушбахтвал зегьметди къазанмишзава.
Мисал яз, СтIал Сулейманан район къачун. Ада экономикадин, яшайишдин, культурадин ва маса рекьерай виликди камар къачуз са шумуд йис я. Чи хуьрер чIехи ва гуьрчег, рекьерни куьчеяр дуьзмиш, агьалийрин яшайиш хъсан хьанвайдан шагьидар я чун. Им, са рахунни алачиз, районда агропромышленный хел хъсан, гьасилзавай суьрсетдин кьадар артух хьунихъ галаз алакъалу я. Муниципалитетдин АПК-да инвестицийрин, государстводин ва региондин проектарни программаяр уьмуьрдиз кечирмишзава. И кар себеб яз, районда багъларин, уьзуьмлухрин, мал-къарадин кьадар йисалай-суз артух жезва.
Райондин агропромкомплексда 2 СПОК, хуьруьн майишатдин 24 кархана, 40-дав агакьна лежбервилинни фермервилин майишатар ва ИП-яр, кьилдин ксарин 20 320 майишат кардик ква, 960 арендаторди кIвалахзава. Абурун дурумлу зегьмет себеб яз алатай йисуз районда 2156 тонн техил, 20 276,6 тонн ципицIар, 40 086 тонн емишар, 31 967 тонн салан майваяр, 6171 тонн картуфар, 4215 тонн як, 15 946 тонн нек гьасилна, 234,5 гектарда цIийи уьзуьмлухар ва 659 гектарда багълар кутуна. Винидихъ гъанвай рекъемар 2023-йисанбурулай гзаф я. Ида къалурзава хьи, районда йисалай-суз артух бегьер гьасилзава.
АПК-дин гзаф хилерай район республикада вилик жергейра авай муниципалитетрик, бязи рекьерай гьатта федеральный дережада хъсанбурук акатзава.
Районда багъманчивал иллаки йигин еришралди виликди физва. Им «Районда 2021-2025-йисара багъманчивал вилик тухун» муниципальный план кьабулунин ва ам уьмуьрдиз кечирмишунин нетижа я. Тек са 2021-2024-йисара районда 3500 гектардилай виниз багълар кутуна. Идак республикада кIвенкIвечи агрохолдингрикай сад тир «Полоса» ООО-дин еке пай ква.
Емишрин, кIерецрин, шуьмягърин багълар гьакIни «Восход», «Зардиян» ООО-рихъни ава. ЧIехи пай багълара яд стIал-стIал гудай къурулуш кардик кутунва.
Районда гзаф бегьер гудай багъларин кьадарни къвердавай артух жезва. Ихьтин багъларин бегьерлувал, адетдин багъларив гекъигайла, хейлин виниз я.
Хуьруьн майишатдин карханайри, ичерилай, ципицIрилай, салан майвайрилай, шуьмягърилай гъейри, хутар, алучаяр, анарар, хурмаяр, халияр, бадамар ва маса няметар гьасилзава.
Советрин девирда хьиз, эхиримжи йисара районда малдарвални виликди физва. И рекьяй инвестпроектдай тешкилнавай «АлиЯк» ООО-ди еке кIвалах тухузва. Зурба и кархана кIвалин къушарихъ ва мал-къарадихъ галаз санал якар (юкьван Азияда ва Тибетда жедай гамишдин жинсиникай тир къалин яргъи чIар алай малар) хуьнални машгъул я.
Карханада малдарвал мадни вилик тухун, некIединни малдарвилин суьрсет гьасилун патал цIийи объектар эцигзава, векьер ва ем патал техилар цазва.
Инвестицийрин проектрай тешкилнавай хуьруьн майишатдин карханайрихъ, гектардин бегьерлувал артух хьунилай гъейри, артуханвал мадни ава: анра кIвалахдин алава чкаяр арадал къвезва. Гьанра рабочияр ва механизаторар йисан кьиляй-кьилиз кIвалахдалди таъмин жезва. Ида кIвалахзавай касдин гъилиз вацра-вацра зегьметдин гьакъи агакьдай мумкинвал гузва.
2025-йисни эхирдиз къвезва. Икьван чIавалди райондин карханайри, КФХ-ри ва арендаторри къене ири цил авай емишар, салан майваяр кIватI хъувуна акьалтIарнава. Алай вахтунда ципицIар кIватI хъувунин, никIера тумар цунин кIвалахар давам жезва.
Райондин УСХиП-дай чаз лагьайвал, алай йисни АПК-ди вири хилерай агалкьунар аваз акьалтIарда.
Хазран Кьасумов
