“Лезги газетдиз” акъатай “Халкьдин ихтибар зурба къуват я” макъалада чна къейднай хьи, сада-садаз ихтибар авун —  иллаки халкьдинни государстводин алакъайра — им жемият, секинвал хуьналди, вилик тухудай, мягькем жедай, инсанриз архаинвал гъидай чIехи такьат я.

Дагъустандин регьбер Владимир Васильев алай вахтунда гьа ихьтин такьатдин сагьиб я. Эгер зун ягъалмиш жезвач­тIа, дагъустанвийри В. Васильеваз кьван ихтибар чпин гъиле ихтиярар авай мад гьич са гьакимдизни ийизвач.

Амма лугьун герек я хьи, республикадин регьберди Дагъустан “чIехи гунагькаррикай”, коррупционеррикай михьи авунин, законлувал мягькемарунин жигьетдай гьикьван еке кIвалах тухузватIани, же­мятдиз хсуси уьмуьр хъсан жезвайди аквазвач. Ришветар къачузмачни? Чиновникар инсанрин дердийрив къайгъударвилелди эгечIзавани? Зегьметдиз гузвай гьакъини пенсияр хкаж хьанвани? Я тахьайтIа шейэрин, ийизвай къуллугърин къиметар агъуз хьанвани? Гьа ихьтин суалар гузва инсанри сада-садаз.

ЦIуд йисаралди четинвиле яшамиш жезвай инсанрал айиб гъиз жедач. Виликан “чIехибурук” еке умудар кутунал, абурун хиве кьунрихъ чIалахъ хьунал жемятар эхирдай пашман хьанай. Чеб алдатмишна лугьузва. Гила мад сеферда умудлу хьанвай абуруз вилиз аквадай хийирлу гьакъикъи крар хьана, гьар йи­къан уьмуьр четинарзавай акьалтIай хци месэлаяр гьялна кIанзава. Гьикьван ­шел-хвал, арза-ферзе ийизватIани, гьял тийиз­вай месэлаяр. Идахъ галаз ала­­къалу яз заз гьахьтин са месэла рикIел гъиз кIанзава: рехъ. Къекъведайла манийвал гузвай рекьеллай са къван къерехдиз акъу­дунни Аллагь-Тааладин па­тай­­ суваб я, гьавая лугьузвайди туш мусурманри.

Республикадин метлеб авай “Ново-Гапцах-Ялама” шегьре рехъ. Россия къун­ши Азербайжандихъ галаз алакъалу ийиз­вай и рекьин метлеб гьакъикъатда мадни винизди я. Бес чи къуншийрин, Азербайжандай яна, къецепатан маса уьлквейрай Россиядиз мугьман жезвайбурун кьилиз къвезвай сифтегьан фикирар, республикадин гьал-агьвалдиз гудай къиметар гьа и рехъ авай гьалди арадал гъизвачни?!

Иер гзаф чкаяр мугьманрин рикIелай алатунни мумкин я, амма и рекьин “гуьзелвал” абурун бейнида яргъалди амукьда. Эгер машин и рекьин гьар са камуна гьалтзавай са фуруз аватна, чарх пад хьайи­­тIа, чIехи са къванце акьуна, гиг хайи­тIа, мугьманрин рикIелай ам садрани алатдач жеди. Чеб Германияда яшамиш жезвай кьве лезгиди, Дагъустандиз хтана, и рехъ акурла, лагьана: “Им рехъ туш, дустар, им танкодром я хьи. Куьне эхи гьикI ийизва, стхаяр?”.

“Танкодром” Мегьарамдхуьруьн райондин КьепIир-Къазмайрилай эгечIна, Хтун-Къазмаярни кваз, государстводин сер­гьятдал алай таможнядин пунктунал кьван къвезва. ЦIуд агъзур касдилай гзаф агьалияр яшамиш жезвай ирид хуьр райцентрадихъ галаз алакъаламишзавай и рекьел алайди тек са тIвар я. Адакай Самур зонадин хуьрерин жемятриз рикIин тIал хьанва.

И “шегьре” гьич са госстандартдихъни­ га­лаз кьазвач. Белки, Дагъустанда и са­ягъ­да харапI хьанвай мад са рехъни авач жеди. Чка-чкадал фурар, къванер. “Ре­монт” я лагьана, ири къван квай чиргъ ­ве­гьенва. Квез ам рехъ хьиз ваъ, ва­цIун кьер хьиз аквада. Са ни ятIани йи­фен ­вахтунда и рекьел вацIун чIехи къванер гадарзава. Гьелбетда, им герек авачир, зиян кар я. Аквар гьаларай, рекьин къе­рехра яшамиш жезвай агьалийриз, гьич са куьнизни килиг тавуна, зарбдиз, чилин циф хьиз, руг къарагъарна, физвай “джиприн” йигинвал тIимилардай маса жуьре жагъизвач. Абурувай, кIвализ михьи ­гьава атун патал, я юкъуз, я йифиз дакIарар ахъа­йиз жезвач. Багъ-бустанда авай емиш тарарин, маса набататрин пешер къацубур ваъ, гьамиша рагъул рангунинбур яз аквазва.

Гьар юкъуз ана вишералди кьезил ва пар чIугвадай залан автомашинар гье­рекатдик ква. Пуд гигинал алай грузо­викри, чпихъ прицепни галаз хьайила, рехъ мадни чIуру гьалдиз гъизва. Кьезил авто­ма­ши­­­нар мукьвал-мукьвал къайдадикай хкатзава. Бес гьар юкъуз Мегьарамд­хуьруьз кIвалахал, гьафтеда кьвед­ра-пудра  совещанийриз  физ-хквезвайбурун ва, эхирни, “Тади куьмекдин” машинда аваз гъил-гъилеваз больницадиз ага­кьарна кIанзавай кIевиз азарлу хьанвайбурун гьалар гьикI хьурай? Рекьин “къу­лайв­или”­ “лезет гузвай” шоферри ва пассажирри се­перрин кьве гаф талгьана тазвач. Къвез­вай­бурунни текъвезвайбурун тIвар­цIихъ.

Машиндин чархарикай хкатна, гадар жезвай къванер яхдиз къекъвезвайбура акьаз, абуруз зарар гузвай, хер-кьецI жезвай дуьшуьшарни ава. И гьал акурла, алай йисан сентябрдин вацра Кучунрин хуьруьн жемятди и рекьяй мектебдиз физвай чпин аялрин хатасузвал хуьн патал абур тарсариз ракъур тавун кьетIнай. Баркалла районодин заведующий Улубег Абейдуллаеваз. Ада мектебдиз аялар гъиз ху­та­хун патал автобус чара авуна.

“Танкодромдин” тарих яргъиди я. Чна адакай куьрелди кхьида. Республикадин метлеб  авай  “Ново-Гапцах — Ново-Фи­ля-Та­­гиркент-Ялама” шегьре рехъ цIийикIа туь­­кIуьр хъувунин кIвалахар 2010- йисуз гъиле кьуна. Адан яргъивал 35,9 км барабар я. Шегьре рехъ 2015- йисуз тамамвилелди ишлемишиз вахкана кIанзавай­ди тир. Муьжуьд йисан девирда(!) 25 км рехъ туькIуьр хъувунва. Гьамни тамам­ви­лелди ваъ. Себеб? Лугьузва хьи, бес кьадар пул ахъай тавун.

Алатай йисан 10-августдиз КьепIир-Къазмайрин ва Кучунрин хуьруьн агьалийри, 300 кас кьван санал кIватI хьана, чпин наразивал къалурна. Собранидиз Дагавтодордин векилризни теклифнавай. Абуру 25-августдилай рехъ къир ца­на туькIуьрунив эгечIда ва кьуьд алукь­далди 3 км рекье къир цана куьтягьда, яни и кьве хуьруьн къеняй физвай участок, тротуарарни галаз дуьзгуьн къайдадиз гъида лагьанай.

Дагавтодорди гайи гаф кьилиз акъуд­нач. 1,8 км рехъ туькIуьрна, кIвалахар акъ­вазарна. Кучунар регьятвилик акат­нач­. И хуьруьвай Хтун-Къазмайрал къве­­далди рехъ генани чIуру гьалдиз атанва. Ингье гьавиляй жемятрик, иллаки кучунвийрик, мадни гзаф къал акатнава.

Бегьемдиз гъавурда авачирбуру рехъ и гьалда хьунай райондин руководство критика ийизва, адак жуьреба-жуьре тахсирар кутазва. Амма, гьахъ патал лугьун, инал райондин кьиле авайбурук са тахсирни квач. Акси яз, жемятдик икьван къал кутазвай месэла гьикьван фад гьялайтIа, гьакьван кIанзавай. Абурун кьилни секин жеда эхир.

Вичикай ихтилат физвай рекьин иеси, ам къулай гьалдиз гъана, къайдада аваз хуьн таъминарна кIанзавайди Дагавтодор я. Гаф кватай чкадал лугьун­, рехъ себеб яз машиндиз хьайи зарардин­ гьакъини адан иесидив (законда къалурнавайвал) ахгакьарна кIанза­вай­дини Дагавтодор я. Амма, гьайиф хьи, чна чи патал алай закондикай менфят къачузвач, са-кьве себ гана, секин жезва.

Чаз райадминистрацияда лагьайвал, Дагавтодорди шегьредин амукьнавай пай куьтягьун, алатай йисуз хьиз, алай йисан пландикни кутунвай, пулни чара авунвай. Амма къенин йикъалди анал кIвалахзавайди аквазвач. Рехъ йи­сан эхирдалди бажагьат куьтягьиз жеда.

Гила и макъаладихъ галаз алакъалу яз алай вахтунда общество патал лап важиблу месэладал хквен: халкьдинни государстводин арада ихтибарвал хуьн ва мягькемарун. Заз аквазвайвал, къвердавай хци жезвай маса месэлайрал алава яз сифте нубатда и важиблу шегьре хейлин йисара къайдадиз тегъизвайвили Самурдин зонада авай хуьрерин агьалийри властдиз ихтибар авуниз гзаф зарар гузва.

Мартдиз хьайи сечкийра абуру, вирида сад хьиз В.Путиназ сесер гуналди, (тикрар хъийин) Дагъустандин регьбер В.Васильеваз чпи чIехи ихтибар ийизвайдини къалурна. ГьакIни умуд кутуна: чи ихтибардиз жаваб яз чи тIал алай месэла гьялда — рехъ туькIуьрна куьтягьда.

Са тIимил вахт инлай вилик и цIа­ра­рин автордиз Дагавтодордай хтанвай жавабда къейднава хьи, 2017-йисуз тестикьарнавай РД-дин тайин тир программадихъ галаз кьазвайвал, “рекьин  тIвар кьунвай участок цIийикIа туькIуьр хъуву­нин кIвалахар 2021-йисуз акьалтIарна иш­­лемишиз вахкуда. Гьа са вахтунда ха­­­­бар гузва хьи, яшайишдин ва экономи­кадин жигьетдай и рекьин метлеб фикир­да кьуналди, ам 2020-йисуз цIийи­кIа туь­кIуьр хъувуна, ишлемишиз вахкунин теклиф РД-дин Гьукуматдин вилик эцигна­ва”­. Рекьимир цIегь — гатфар къведа. Эсил­лагь разивал ийиз жедай жаваб туш.­

Рехъ ишлемишиз вахкана кIанзавай планламишнавай вахтар гьар йисуз гежел хъивегьзавай Дагавтодордин хиве кьунрихъ гила касни чIалахъ жезмач. Зи рикIел алама, газетрани кхьенва. ЧIехи метлеб авай и рекьин сифте пай (пусковой объект) шад гьалара ачухдайла, Дагавтодордин чIехибуру лагьанай: вири рехъ государстводин сергьятдал кьван 2015-йисуз ишлемишиз вахун планрик ква. Гила 2020-2021- йисарикай рахазва.­

Гьа са вахтунда, бязи чешмейрин гафарай, алатай 5 йисан девирда Хунзах ва Тлярата районра рекьер туькIуьруниз 7 млрд. манатдилай гзаф такьатар серф­на. Чна маса районриз тагана, Мегьарамдхуьруьн райондиз це лугьузвайди туш. Вичикай ихтилат физвай рехъ райондинди туш, республикадин, гьакъикъатда, лагьайтIа, федеральный метлеб авай, государстводин сергьятдал алай таможнядин кьве пунктунал къвезвай шегьре я.

Ина кьуд погранзастава кардик ква. Гаф кватайла лугьун, сергьят хуьзвайбурун хизанри, вири жемятдихъ галаз сад хьиз, шегьре авай гьалдилай гзаф арза-ферзе ийизва. Мегьарамдхуьруьн райондин Самур зонада лагьайтIа, дагълух бязи кьве районда кьван агьалияр яшамиш жезва. Маса кьетIенвилерикай, артуханвилерикай гьич раханни тийин.

Гьа са вахтунда къейд авун герек я хьи, гьам район, гьамни республика патал яшайишдин ва экономикадин ре­кьяй чIехи метлеб авай и шегьредиз талукь месэла политикадин метлеб авайдаз мукьва жезва. Гекъигун патал къейд ийин: пенсийрин законра дегишвилер тун ри­кIелни гъизвач, инсанар ажугълу ийиз­вайди шегьредин месэла я. Жемятрик къал акатнава. “Чна рекьер кьада”, “Митингар тухуда”, лугьудай ванер къвезва. Амма В. Васильеван терефдал алай активистри агьалияр регьберди республика “гунагькаррикай” михьи авун патал ийизвай кIвалахдин гъавурда твазва, сабур хуьниз эверзава.

Куьне фагьум ая: инсанри гзаф наразивалзавай, ихтиярар гвай гьакимриз ихтибарун шаклувилик кутазвай шегьре ре­кьин месэладихъ гьихьтин метлеб аватIа­­. Уьлкве къал-къиж авачиз, халкь­дин арада садвал, секинвал хвена вилик финин мураддалди вилик акъвазнавай месэ­лай­рикай ачухдиз лагьана, кхьена, тагьки­марна кIанзавайди я, наразивилерин “градус хкажиз” кIан­за­вайбурун гъиле футфа­ кутадай делилар амукь тавун патал.

Виридаз чизвайвал, алай вахтунда РагъакIидай патан пропагандистри чи халкьдин арада наразивилин, ихтибарсузвилин тум цун патал чIехи къуватар желбнава. США-ди язавай зуьрнедихъ галаз зил чи уьлкведин оппозицияда авай бязи СМИ-ри кьазва. Абурун мурад­ власть ихтибардай вегьин я. Ида квел гъидатIа, 90-йисар рикIел хкайла, чир жеда. Чаз, жемятдиз им герек яни? Ваъ. Чиновникризни герек туш.

Амма чи хейлин къуллугъчийриз инсанрин патай ихтибар, вилин нини хьиз, хвена кIанзавайди чизвач. Са интервьюда РД-дин Кьил В.Васильева вичиз герекди халкьдин патай, Президентдин патай ихтибар тирди къейдна. Халкьдин патай адаз гьакъикъи ихтибар авайди аквазва. Президентдин патайни. Эгер Владимир Абдуалиевичаз чун вичикай рахазвай рехъ инсанриз рикIин тIал хьанвайдакай, абурун гьахълу наразивилерикай ва и карди властдиз ихтибар авуниз гузвай зияндикай дуьзгуьн хабар авайтIа, рехъ къулайвилелди ишлемишиз жедай гьалдиз са вацра гъидай.

Республикадин регьбер В.Васильева Дагъустан патал къе гьикI кIвалахна кIанзаватIа, чешне къалурзава. Виликан къайдада кIвалахзавай чиновникар, чешне къачу!

Абдулафис Исмаилов