Перестройка ийизвайди я, реформаяр кьиле тухузвайди я лугьуз, чун ахьтин чкадал гъана хьи, марксизмдин-ленинизмдин идеология квахьна, адан чка къени обществодин итижриз жаваб гузвай идеологияди кьунвач. Россиядин халкьариз чпин къиметлу эдебдин лишанар квахьнавайди геж хабар хьана.
Вини дережадин къиметлу эдебдин лишанар амачир обществодин гьал гьихьтинди хьурай?
Чи обществодал маса идеология илитIзавай Америкадин империалистри и кар фадлай гъиле кьунвай. Абуруз акуна хьи, чи уьлкве Дуьньядин кьвед лагьай дяведилай кьулухъ вири рекьерай къуватлу хьайиди, чак (СССР-дик), чпин тIем акакь тийидайди. Гьавиляй абур ихьтин фикирдал атана: Россияда акахьай къайдасузвилин гьалар арадал гъин, уьлкведин эдеблу идеология дегишарин, фашал идеологиядин терефдарар жагъурин. Литературада, театрда, кинода, телевиденида виридалайни эдебсуз затIар раиж ийин, нагьакьан крарин тарифар ийиз, инсанар чIуру рекье тван.
ЦРУ-ди 1945-йисуз туькIуьрай доктринада кар алай месэла советрин халкьарин къиметлу эдебдин лишанар чIуру патахъ дегишарун тир. США-дин ЦРУ-дин кьил А.Даллеса лагьанай: “Россияда чна, чинебан кIвалах тухвана, абуруз чир тежедайвал тапан эдебдин лишанар твада ва абурухъ халкь агъадайвал кIвалах тухуда, чи кIвалах бад гьавайда тефидайвал”.
Чун гила гъавурда акьазвайвал, абуру чи эдеблу лишанрин рекьер агална, са гуьллени ягъ тавуна, СССР чукIурна, гзаф инсанрикай чпин идеологиядин лукIар авуна. Чаз дуьз рехъ къалурзавай лишанар дегишна, абурун чкадал пул, девлет вине эцигнава. Гзаф инсанриз чпин нефсер тухарунилай гъейри, масадбур ахквазмач, уьлкведин гьал-агьвал хъсан хьун патал чан эцигзавай халис зегьметкешар квазни кьазвач. Ахьтин инсанри, я Аллагьдихъай, я закон-къанундихъай кичIе тушиз, чпин гъиляй къведай крар ийизва. Ф.М.Достоевскийди вичин “Писателдин дневникда” кхьенай: “Чи Россиядин общество чIуриз куьмек гузвайбур чехирдилай кьулухъ пулдиз икрамзавайбур я. Халкьдиз абуру вири къуват пулдин шешелда ава лугьуз тикрарзава. Икьван гагьди бубайри гайи тарсар тапанбур я, герек амач лугьузва”.
И гафар лагьана виш йис алатнаватIани, алай девирда Россияда цIийи кьилелай пул, девлет виридалайни кар алай шейэр яз аквазва. Ришветбазвал, тараш-чапхунун гзаф чиновникриз чпин идеология хьанва. Пулдивай тух тахьун, намус, гъейрат квадарун, Аллагьдихъай, законрихъай кIиче тахьун — ибур ахьтин инсанрин асул ерияр хьанва.
Арадал атанвай гьалар татугайбур тирди уьлкведин кьиле авайбуруни хиве кьазва. 2012-йисан 12-декабрдиз Президент В.Путина Краснодар шегьерда общественностдин векилрихъ галаз гуьруьшмиш хьайи чIавуз лагьанай: “Алай девирда Россиядин обществода инсанар мишекъат хьанва, сада-садаз куьмекун, сада-садан гъил кьун, гьуьрмет авун амач. Гьа и ерийри, чи тарихда къалурзавайвал, чун гьамиша сад авунай, къуват ганай чаз, ахьтин крарал чна дамахзавай”.
Пулдин гуьгъуьна гьатун, девлет кIватIун сад лагьай чкадал алай обществода илим, литература ва искусство агъуз аватда, ахьтин обществоди Плюшкинар, Чичиковар ва Молчанинар арадал гъизва. Чи Пайгъамбардини гьамиша лугьудай: “Бахтсуз я инсанар, къизилдин, гьукумдин гъиле авай, динардин, дирхемдин (арабрин пулар) ва гьакIни са кIус фан, са чIиб парчадин гуьгъуьна авайбур”.
Бес чна вуч авуна кIанда дуьз рекьел хтун патал? Им кар алай суал я. Адаз жавабни, чи фикирдалди, ихьтинди хьана кIанда: рехъ къалурдай дуьз лишанрин (эдеблу лишанрин) пайдах вине кьуна, чун виликда фин лазим я. ГьакI хьун патал чна чи бубайри, ата-бубайри тунвай руьгьдин дуьзгуьн ивиррал амал авун лазим я. ГьакI хьайитIа чахъ хъсан гележегни жеда. Чна чи тарих, бубайрин адетар, абурун тербиядин насигьатар хвена, абур ишлемишна, алай аямдин чи ва къвезмай несилрал агакьарна кIанда.
Школаярни и месэладивай яргъа хьана акъвазна кIандач, вучиз лагьайтIа эдеблу идеологиядин диб школада эцигзавайди я. Жегьил-жавандиз вахтунда эцигай диб виридалайни мягькемди жезва. Школада литературадин, тарихдин, дидед чIалан тарсари ва гьакIни маса гуманитарный предметри важиблу чка кьазва.
Чи эдебдин виридалайни хъсан лишанар вучар хьана кIандатIа, чIехи шаир Расул Гьамзатован шииррай аквазва: “Бубайрин весияр, абуру авур хъсан крар, ислягьвал хуьн, дяведиз гьазур жезвайбурухъ галаз женг чIугун”. Ришветбаз чиновникар, чуьнуьхзавайбур, эдебсуз инсанар, нагьакьан крарал машгъул жезвайбур акваз, чи жегьилрини чIуру крариз кьил язава.
Чна датIана тикрарзава: “жегьилар чи гележег я”. ГьакI язни я. Гьавиляй рикIелай ракъурна виже къведач, чна вуч чи жегьилрин кьилера туртIа, гьадалай аслу жедайди я абуру хкядай эдебдин лишанлу рекьерни, абурун ацукьун-къарагъунни.
Жамидин Исмаилов,
тарихдин илимрин кандидат, РД-дин лайихлу муаллим
