2024-йисан эхиримжи йикъара­ Махачкъалада, «Мавел» чапхана­да, СтIал Сулейманан шииррин цIийи кIватIал чапдай акъатна. Ам туь­кIуь­райди алай девирдин машгьур литератор Фейзудин Нагъиев я. КIва­тIалдиз ада «Им дуьнйа я карвансара…» тIвар ганва.

ЦIийи кIватIалдин кьетIенвал ам я хьи, лугьузва ктаб туькIуьрайда, виликан ктабра идеологиядин цензура хуькуькьнавай шиирар и кIватIалда «туькIуьр хъувунва».

Шиирар цIийи кIватIалда гьикI ва квекай бине кьуна «туькIуьр» хъувун­ватIа, а месэладикай кхьидай мумкинвал масабуруз туна, гьич та­хьай­тIа, са вах­туналди, чаз кIватIал туь­кIуьрайда шаирдикай ва адан яратмишунрикай вуч кхьенватIа, гьадакай рахаз кIанзава. Вични ада кхьенвай гафарин манадикай ваъ, абур кхьенвай жуьредикай.

КIватIалдин жилдинал лезги литературада кьабулнавай жуьреда «дуьнья» гаф кхьин тавуна, «дуьнйа» гаф кхьенвайди акурла, гьар са кас гьасятда гъавурда акьазва: СтIал Сулейманан шииррин цIийи кIватIал туькIуьрдайла, Ф.Нагъиеван фикир вири савадлу лезгийриз ашкара тир ва вич къайдада тунвай лезги литературадин чIал ишлемишун тушир, адан фикир и карда анжах са вичиз хас тир кьетIенвал авай чIал ишлемишун тир.

Мисал патал кьан чна «илина» гаф. Лезги чIалан са словардани а гаф авач. ЦIийи кIватIал башламиш жезвай макъаладиз Ф. Нагъиева ганвай тIварцIик гьа и гаф кутунва, тIварни и жуьреда кхьенва: «СтIал Сулейманан чIаларин алем илина ва терсина». Вири лезги литературада чаз и гаф анжах са сеферда ишлемишнаваз жагъана: Ф. Нагъиева 2009-йисуз чапдай акъудай «Зенг ва къван» ктабда авай «Эхиримжи кьуьл» тIвар алай шиирдин ихьтин цIарара:

«ДакIарда тIветIре кьуьлзава дили,

Эхиримжи кьуьл кIеви чилина.

Гуьзгуьдал алкIай цавун кIус вили

Терсина хьана. Хъижеч илина».

Гьелбетда, гьар са касдиз, иллаки вич зурба шаир яз гьисабзавайдаз, жуван шиирра рифма дуьзди ва я фонетикадин са эффект хьун патал вичи туькIуьрай гафар ишлемишдай ихтияр ава. Амма ахьтин, жува туькIуьрна ва яратмишунра садра ишлемишнавай гаф, классикдин шииррин кIватIалдикай рахадайла, лезги литературадин чIалан гаф хьиз гьикI лагьана ишлемишда, вичизни са баянни тагана!?

ЦIийи кIватIалда ганвай макъа­ла­да «аламатар» мадни ава. Ана лезги литературадин чIала къайдадик кваз кхьизвай «яни», «мана», «таб­ли­гъат», «раиж», «галтIам», «югъ», «ийиз­ва», «хуькуькьнавай», «буьгьтен», «ну­гъат» ва «хизан» гафар масакIа, «яъни», «маъна», «таб­лигъа», «райиж», «кIалтIам», «йугъ», «айизва», «хкуькьнавай», «буьгьтан», «нугъват»­ ва «хазан» гафар хьиз, кьасухдай кхьенва. И кардин себеб вуч ятIа, макъаладин авторди ачухарзавач.

Лезги чIалан фадлай тестикьарнавай къайдайрин истемишунриз килигна, «сад лагьайди» ва «кьвед лагьайди» жуьреда кхьин герек тир келимаяр Ф. Нагъиева СтIал Сулейманан шииррин цIийи кIватIалда «садлагьайди» ва «кьведлагьайди» хьиз кхьенва. Кьабулнавай къайдайриз акси яз, икI кхьинин себебни вуч ятIа литераторди  ачухарзавач.

Ихтилат физвай макъаладай мад са кар якъин жезва. Амни лезги чIалаз урус чIалай атанвай гафар туьрк чIа­лара авай абурун кIалубралди эвезун ва я туьрк чIаларин къайдайрин жуьреда дегишарун патал авунвай чалишмишвилер я. Мисал патал къачун­ чна «литературный чIал» келима. И келимадиз лезги чIала эквивалентар хьиз фадлай «литературадин чIал» ва «эдебиятдин чIал» келимаяр ава. Ф. Нагъиеваз, аквадай гьаларай, и келимаяр хуш туш. Абурун чкадал адаз лезгийри «литератур чIал» лагьана кIанзава. Гьа и «литератур» гаф авай жергедай я Ф. Нагъиева вичин кIватIалда туьркерин жуьреда ишлемишнавай «официал» гафни.

Лезги чIалан лексика ва орфог­ра­фия азербайжанвийрин чIалан къай­дайриз мадни мукьва авун патал       Ф. На­гъиева лезгийрин литературадин чIала авай «сиясатдин» (политикадин) гафунин чкадал туьрк чIалара авай «сияси» гаф ишлемишзава. Вучиз? Жаваб авач.

Мадни, Ф.Нагъиева лезгийриз «илимдин ахтармишунар» келимадин­ чкадал «илми экъуьнар» ибарани туькIуьрнава — лезги чIалан «илимдин» гафунин чкадал туьрк чIалара авай ilmi гаф ишлемишна. И ибара туькIуьрдайла, ада са кардикай фикирнавач: лезги чIала «экъуьнар» гаф литературадин чIала авай «къекъуьнар» гафунин нугъатдин жуьре я, вичин мана «са затI жагъуриз кIанз ийизвай гьерекатар» келимадин мана тир. Къекъведайла, ийизвай гьерекатрик са затI паяриз чара авуна, абурун арада авай алакъаяр чирун, яни ахтармишун акатзавач. ГьакI хьайила, Ф. Нагъиева кхьенвай «илми экъуьнар» келимадикай лезги чIала авай «илимдин ахтармишунар» келима эвез ийидай ибара сакIани жезвач. «Илимдин ахтармишунар» келима «илми экъуьнар» келимадалди эвезун вуч ва вуж патал чарасуз кар я?

Икьван чIавалди чна чпикай ихтилатар авур Ф. Нагъиева туькIуьр­навай ажайиб келимаяр, абур агъадихъ гузвай предложенида авай са келимадив гекъигайла, аламатдинбур туш лагьайтIани жеда: «…диндин ва сияси айгьамдин (политик апологар) шиирар себеб яз, партиядин ва республикадин чIехи къуллугърал алай са бязи ксари… Сулейманаз ахьтин шиирар туькIуьр тавун тагькимариз, шаи(р)дин илгьамдиз кIалтIам ягъиз, адаз басрухар гуз алахънай…»

И предложенида авай «кIалтIам» гаф Ф. Нагъиева литературадин чIала авай «галтIам» гафунин чкадал кхьизвайди чна винидихъ къалурнай. Гила чун ада авай ажайиб «политик апологар» келимадикай рахан. Ихтилат физвай макъаладин автордал къведалди и келимадин чкадал лезгийри «политикадин тарифунар» келима кхьизвай. Ф.Нагъиева лезгийриз, азербайжанвийрилай чешне къачуна, «политикадин» гаф «политик» хьиз куьруь ая лугьузва. Чи къуншийри грекрин «апология» (тариф, тарифун) гаф гьикI куьруь авунватIа ва я ийидатIа чаз чидач, амма а гаф Ф. Нагъиева куьруь авунвай «аполог» жуьреда акур гьар са лезги, чаз чиз, мягьтел хьана амукьда: «аполог» гаф ада «лапаг» гаф фикирда аваз туькIуьрнавани, тахьайтIа, «лапаг» гаф адан «аполог» гафуникай хьанвани!?

ЦIийи кIватIалдай чна винидихъ­ къалурнавай жуьредин аламатрин­ чешнеяр мадни гьатда. Ам туькIуь­райда Сулейманан яратмишунрик кутунвай аламатрикай чун гьеле рахазвач. Чна чпикай ихтилат авунвай аламатри са кардин патахъай­ шагьидвалзава: чи фикирдалди, кIва­тIал туькIуьрайдаз СтIал Сулейманан машгьурвал савадлу лезгийрин арада мадни артухарунин ният авачир. Эгер адахъ ахьтин мурад авайтIа, ада вичин кIватIал лезгийриз ашкара тир ва вич къайдада тунвай, нугъатрин чIаларилай ва ида-ада туькIуьрнавай гафарилай аслу тушиз, вичин гъавурда савадлу лезгияр акьадай литературадин чIал ишлемишна туькIуьрдай.

СтIал Сулейманан шииррин кIва­тIал Ф.Нагъиева, вичин хсуси «орфо­графия» ишлемишна, арадал гъунин­ мана вуч я? Лезги чIалан авай орфо­графиядин къайдаяр, яни лезги гафар кхьидай жуьреяр 2001-йисуз чапдай акъатай «Лезги чIалан орфография­дин словарда» къалурнава. Ф. Нагъи­е­ва ийизвай крарай аквазвайвал, адаз а словардин авторар тир М. М. Гьажиев, Р. И. Гьайдаров ва У. А. Мейланова­ са акьван еке «авторитетар» туш. Белки, адаз, вич гьабурулай вине авай чIалан алим яз гьисабдай себебар аватIа? Чи фикирдалди, филологиядихъ галаз танишбуруз чидай ахьтин са себебни авач. Амма а себебрин тема кьилдин тема я ва и сеферда чи вилик Ф.Нагъиеван алимвилин дережадиз къимет гунин везифа акъвазнавач. ГьакI ятIани, а себебрикай рахайла, са месэладикай лугьун тавунани жедач.

Алай вахтунда Ф.Нагъиева А. А. Та­хо-Годидин тIварцIихъ галай педа­гогикадин институтда кIвалахзава, илимдин кьилин къуллугъчи яз. Им лагьай гаф я, гила адан гъиле вичин «орфографиядал» амал авуна туь­кIуьрнавай ктабар гьукуматдин пулу­нихъ акъуддай мумкинвилер гьатнава. Гьа «орфографиядал» амал авуна, ада СтIал Сулейманан шииррин­ кIватIални гьукуматдин пулунихъ акъуд­­нава. И кардин вилик пад вахтунда кьуна кIанда. Къарардалди тес­­тикьарнавай лезги орфография­дин­ къайдаяр чIурдай ихтияр садаз­ни авач. Регъуьхбанди «регъуьн чIут­хвар зи гъиле гьатнава, за кIандай патахъ яд элкъуьрда…» лугьуз, вичин рикIик квай ягьанатдин амалар ийидайвал, гила Ф.Нагъиевани, вичин­ гъиле гьатнавай мумкинвилерикай мен­фят къачуна, гьа регъуьхбандин хьтин амалар лезги чIалал акъатзавай литературада ийиз эгечIнава.

Куьрелди, аламатдин крар жезва­ дуьньяда. Са патахъай, «Лезги­ газет­дин» редакцияди ва масабуру­, чпин вахтар ва такьатар серфна, лезги­ чIа­лан олимпиадаярни диктантар теш­­килзава, аялар патал чпин та­кьат­­рихъ­­ лезги чIалал ктабар­ чапдай­ акъуд­за­ва, муькуь патахъай, Ф. На­гъи­е­ва­ лез­ги чIалан орфографиядиз ва маса къайдайриз кIур гузвай ктабар акъуд­зава. Чебни — гьу­куматдин­ гьисабдай­. -Бес ихьтин макьсадриз пулдин­ такьатар чара ийизвай гьукуматдин векилриз и кар аквазвачни?! Абуруз такуртIани, бес савадлу лезгийри ихьтин гьерекатрин вилик пад кьун лазим тушни!?

Мансур Куьреви