Алай аямда чи обществода кьиле физвай крар акурла, зун ихьтин су­ал вилик гъуниз мажбур хьана. Дугъ­риданни, вуж я регьбер? Нелай хьайитIани регьбервал ийиз (гуз) алакьдани?  Регьберар гзаф жедайди яни? Регьбер тахьайтIа вуч же­да?..

“Регьбер” гафуни “лидер”,  “вождь”, “главнокомандующий”, “сердер”, “пачагь” хьтин гафарни ри­кIел гъизва…

Профессор А.Гуьлмегьамедован “Лезги чIалан словарда” “Регьбер”  гафуниз ихьтин баянар  ганва­. Сад лагьай мана: регьбер — уьлкведин, халкьдин кьиле авайди.

Кьвед лагьай мана: важиблу са кар ийизвайбурун кьиле авайди.

Кьве манадани “кьиле авайди” ибара тикрар хьуни чаз регьбер чи кьил, кьилин кас, вичелай бедендин вири кIвалах аслу тирди къалурзавай ярж тирди аннамишдай мумкинвал гузва.

Кьилихъ галаз алакъалу халкь­­д­ин бязи мисаларни рикIел къвез­ва: “Ахмакь кьили кIваче­риз аман гудач”, “Фагьумсуз аслан фад фура гьатда”, “Акьулсуз кьиле гар жеда”, “Ахмакьвал кьилиз бала я” икI мадни. Мисалрай аквазвайвал, регьбердихъ гзаф терефрин чирвилер, устадвал, къанажагълувал, истеклувал, абурлувал ва икI мадни лишанар, амайбурув гекъигайла, артуханвилер хьун герек я. Дугъриданни, вири бе­ден идара ийизвайдини бес кьил тушни?

Кьилихъ галаз алакъалу мисалар мадни ава: “Артух гаф кьилиз бала я”, “Гзаф чидайди тIимил рахада”, “Гьарай-эвердал крар туь­кIуьрдайтIа, ламра йикъа са кIва­лер эцигдай”, “Кьилел бала меци гъида”… икI мадни.

Кьил — “чIехиди” гаф хьизни ри­кIел къвезва. ГьикI хьи, чIехиди ава­чир кIвале берекатни жедач…

Вири и мисалар, веревирдер зи рикIел атунин себеб гъилевай йисан 18-мартдиз кьиле фидай уьлкведин Президентдин сечкийрихъ галаз ала­къалу я. Алай вахтунда а вакъиа закондини, халкьдини, вири обществодини, дуьньядини чпин гуьзчивилик кутунва. Сечкияр вирида сад хьиз кьабулдайвал кьиле фин патал гзаф серенжемар тешкилзава.

СМИ-рин хиве и рекьяй генани чIехи везифаяр тунва. Им тIе­бии кар я: информация, вични гьар са па­тахъай чранвай дуьзгуьнди, сечкичийрив, вири обществодив агакьарзавай асул чешмеяр массовый информациядин такьатар — газетар, журналар, те­ле­видение, радио, Интернет тушни?

И жигьетдай “Лезги газетни” гуь­гъуьна акъваззавач. ГьикI хьи, чIе­хи уьлкведин, государстводин кьилиз къвез кIанз, чпин кандидатураяр эцигнавай ксар гзаф хьанва.

Гьавиляй винидихъ чна суал эцигнава: “Регьберар гзаф жедайди яни?” Девирди къалурзава хьи, регьбервал авун гзафбуруз сивив кьадай тIур хьиз ава. Президент жез кIанзавайбурук квачир жуьредин кандидат авач.

Регъуьхбанвални гьеле тавурбурузни регьбервал ийиз кIан­зава! Регьбервал гьинай — регъуьхбанвал гьинай?

Яцни гамиш чара ийиз тежердакай нехирбанни жедайди туш. Вичин чкадал нехирбанни регьбер я гьа! Амма чи хьтин чIехи уьлкведин, государстводин кьиле акъвазун патал гьихьтин дережадин инсан хьун герек я?!

Чаз тарихди гзаф регьберар чирна. Зулумкар пачагь Иван Грозныйни, зурба реформатор I Петрни, дишегьли яз, итимрилайни къуватлу хьайи II Екатеринани, меньшевикрини эсерри тахтунай вегьей II Нико­лайни, дуьньядин пролетариатдин вождь В.И.Ленинни, “туьрездин” Россия “космосдин агъадиз” эл­къуьрай генералиссимус И.В. ­Ста­линни, “гьажибугъдачи” Н.С. ­Хрущевни, “перестройщик” Горбачевни, “пияниска” тIвар къачур Ельцинни…

Бязи регьберри чпи-чпин та­рифарда, тIвар виниз акъудиз алахъда.

Ихьтин гьерекатри регьбердин дережа бажагьат хкажда. Халкьдин мисалда лагьанва: “Вичин  тарифдай устIар кар течирди я”.

Тапан сагьибдаррикай, зи фикирдалди, арифдар СтIал Сулеймана пара хъсан лагьанва:

 

Фагьумна за, гьарда вичал

ТIвар эцигна, хан ийида.

Акьаллудаз тагуз мажал,

Кьилди са дуван ийида…

 

Я канаб течиз, я ипек,

Я дишид чидач, я эркек.

Гьарда вичин руквад кесек

Еке кIеви къван ийида.

 

Я югъ чидач вичиз, я йиф,

Акьулдикай пара зайиф.

Я хва кьей кас, на ви тариф,

Бес я, мад гьикьван ийида?

 

(“Гьарда вичикай хан ийида” 

шиирдай)

Мадни баянар хгун герек жезвани “Регьбер” вуж я?” суалдиз.

Инал авунвай хьтин веревирдер, заз чиз, гзафбуру ийизвайди я. Гьич садазни ихьтин макъамда ягъал­мишвалдай, я са гьихьтин ятIа риш­ветрани савкьатра вил твадай, са гьинай ятIа къурхуяр гунихъай ки­чIевалдай ихтияр ганвач. Месэла сад я: къуватлу регьберди Россияни къуватлу ийида. Чаз лагьай­тIа, къуватлувал, аслу туширвал, са­дан виликни метIер ягъ тавун, жуван чин, руьгь, уяхвал хуьн алай макъамда, садрани тахьайди хьиз, герек я.

Россия, 90-йисара дуьньядин ва гьакI жуван кIвале авай ампайрини тарашай, гьакьван виляй вегьей, къу­ватсуз ва яракьсуз авур Россия, гила мад кIвачел ахкьалтзавайди акурла, Америкадин Сад хьанвай Штатар кьиле аваз, вири дуьньядин ампайрай гьарай акъатнава. Чал илитI тийизвай къадагъаяр, чакай талгьузвай чIу­ру фитнеяр авач. Ачухдаказ куьне куь Президент Путин чу­ку­ра лугьузва. Ам къуватлу, камаллу туширтIа, бажагьат адакай дуьньядин “гьакимри” вил къядай. Горбачеванни Ельцинан хьиз, тарифардай. Душманди тарифзавайдакай жуванди жедайди туш…

Ихьтин крарикай нетижа хкуд тавуртIа, чун, дугъриданни, мад гьа 90-йисарин дережадал ахватда. Чун савадлу, аслу тушир халкьар,  миллетар яз амукьун патал чна гужлу касдин тереф хуьн лазим я. Вилик вири кандидатар — регьбер жез кIанибур ква. Регьбердин лайихар гьихьтинбур ятIа, винидихъ лагьанва…

Мердали Жалилов,
литературадин отделдин редактор