Яшарни — гзаф, къашарни — гзаф…
Заз ам, машгьур алим, муаллим, Ватандин ЧIехи дяведин иштиракчи-инвалид, хайи чIалал ва литературадал гьакьван рикI хьайи суьгьбетчи, халкьдин сивин яратмишунрин жигьетдай чан алай энциклопедия хьтин кас, мукьувай чидай. Неинки вич чи патав редакциядиз мукьвал-мукьвал къвез хьайивиляй, гьакI зунни са шумудра адан кIвализ, жуьреба-жуьре месэлайрай кьил акъудиз, куьмек къачуз фейивиляйни…
ЦIи адан 95 йис тамам хьанва. Вич чи арада амачизни хейлин йисар я. Амма адан къамат зи вилик ква. Йисарин шагьидар тир биришри атIанвай кьакьан пел гагь гъамлу я, гагь хиялри кьазва. Камалдив ацIанвай вилери са вуч ятIани лап къиметлуди, важиблуди, несилрив агакьарна кIанзавайди веревирдзава. Залан беден адаз фадлай юлдаш хьанвай чумалин асади мукъаятдиз хуьзва… Заз и касдин хиялар, веревирдер анжах раиж ийиз кIанзава. Иншаллагь, белки, залай и кар алакьин.
Нур алай тIварар
КIирияр. И къадим хуьруьз вакъиаяр гзаф чида. Инай хейлин такабурлу тIварарни акъатна. Гьатта Кьуьчхуьр Саидан, Етим Эминан девирар къачуртIани, и хуьряй арифдарарни къагьриманар, халкьдин азадвал патал женг чIугур ксар тIимил акъатнач. Граждан ва Ватандин ЧIехи дяведин, абурулай гуьгъуьнин йисар къачуртIани гьакI я. КIири Бубадин, Эсед Салигьован, Шафи Османован, Къази Къазиеван, Мегьамед-Эмин Мисриханован, Муьгьуьдин Къагьриманован тIварар рикIел гъунни бес я… Са и тIварарини чаз КIирийрин хуьруькай бегьем малуматар гузва. Ибурал гила Зейнудин Батмановни алава хьанва.
Рагьметлу Идаятаз вичин рухваяр эсил-несилдин арада гьуьрмет авай, халис инсанпересар хьана кIанзавай. Ам вични уьмуьрда яр-дустунал, хъсан суьгьбетчийрални маничийрал, шадвилерал гзаф рикI алайди ялдай. Са бязибурун суьгьбетриз яб гайитIа, Идаятан уьмуьрдин юлдаш Пенкер са-са вахтара мугьманриз хинкIарар акьалжна куьтягьиз ахгакьдачир. Къулалай къажгъан, хьракай цIай кими хьанач.
Арифдаррал рикI алайвиляй Идаятаз вичин рухваяр савадлубур хьана кIанзавай.
Ирид класс КIирида кIелна куьтягьзамазди, Ражидин Дербентдин педучилищедиз гьахьна. “Рагьметлу муаллимар тир Мисриханов Мегьамед-Эмина, Къурбанов Абдуселима, Мегьтиев Самуэла (къуй абурун сурарал нур къурай), — лугьудай Ражидин Идаятовича, — хуьре гайи тарсар заз гзаф вахтара бакара атана ва гилани абуру зи уьмуьр ишигълу ийизва”.
Дяве башламиш хьайи йисуз училище куьтягьай жегьил муаллим хуьруьз хтана. Белки, рикIе Архимеданни Ньютонан, Фарадеян гелерай фин авай жеди. Ломоносован тIварни жегьилдиз ала тир. Амма уьлкве хаин душмандин цIук квайла, хуьре архайинвал гьикI къачуда? Са йисуз тарс гана, жегьил муаллим аскервилиз рекье гьатна…
Имтигьанар
КIирийрин мезрейра гьеле мухар агакьнавачир. КьепIирдал пIинийрин мурабаяр ргазвай. Ражидин фургъундаваз Кьасумхуьрел, анай Дербентдиз, анайни Бакудиз акъатна. Ина адакай сифте пияда кьушунрин, ахпа танковый училищедин курсант хьана.
Гьеле и чIавуз хуьруьз Ражидинан чIехи стха Саидбаттал телеф хьайивилин хабар агакьнавай. Дидединни бубадин чIарарал сифте яз жив къванвай. ГъвечIи стхадин хура ажугъдин зуз къекъвена.
Душманди кьулухъди чIугвазвай. ЯтIани адан кьулан тар ханвачир, адан магъарани кваз тергун лазим тир.
Женгинин цIарцIел Ражидин 1944-йисан ноябрдин вацра агакьна. Румыния азадна, гила женгер Венгриядин чилел физвай. Акьван вагьшивал, бедбахтвилер гваз чи чилел атай залумрилай кьисас вахчун тавунмаз рикIин цIай гьикI секин хьурай! Инани гьихьтин шегьерар, хуьрер, гьикьван рекьер ва муькъвер цIунни ракьун хура туна барбатIнавай. Гьикьван есирарни етимар рекьера гьалтзава! Гьикьван дидейринни, сусаринни рушарин бахтикъара накъвар аквазва…
Саки гьар йифиз Ражидин женгинин разведкада хьана. Гзаф вахтара эквер хкадарна физвай танкариз, чилел эвичIна, рехъ къалуруниз мажбур жезвай. Са йифиз и рехъ уьмуьрдин эхиримжиди тахьана кIам-шам амукьна. Разведчикдал залан хер хьана. Ам танкунин цепини яна… Саки са йисуз госпиталра хьайидалай кьулухъ дяведин инвалид лашарал алаз хайи хуьруьз хтанай.
ЦIун женгерай чан аламаз хтун, агъур имтигьанрай вижданлу яз экъечIун. Ингье гьа им кьвед лагьай сеферда чан атун тир. Ражидинан а чIавуз 22 йисни хьанвачир…
Уьмуьрдин тарсар
Хуьрера каш авай. Етимрилай агь-агьузар алахьзавай. Ватан хвейибурун невеяр гила кашарикни цIаярик рекьидани? Ваъ! Уьлкведа етимар хуьнин, вири аялриз аялвал хгунин, диде-буба амачирбуруз къулан чим хгунин кIвалах физвай. КIиридани чIехи детдом ахъайна. Адан директор Мисрихановакай хьана. Ражидин школадин директорвиле тайинарна. Амма авай чирвилер бес тушир. Жегьил директордин рикIе кьилин образование къачунин къаст авай. Анжах ялгъуз хьанвай дидедини бубади шартI эцигзавай: “Свас гъваш, ахпа кIелиз вач…”
Ньютонал, Архимедал, Фарадеял ашукьдакай филолог, чIаларин сагьиб гьикI хьанатIа? “И кардиз ихьтин себеб ава, — суьгьбетдай чIехи алимди, — а чIавуз чи хуьрера чIалан муаллимар саки авачир. Институтдин (гилан ДГУ) директорди заз филолог хьунин меслят къалурна, рикIел Ломоносов, физикни, химикни, математикни, географни тирди хьиз, лап хъсан филологни тирди хкана…”
Махачкъалада Ражидин хуьруьнви Къази Къазиеваз, чIехи стха Алилан таниш Зияудин Эфендиеваз мукьва хьана. Абур а чIавуз машгьур переводчикар ва писателар тир. Абуру Ражидин яваш-яваш чпихъ галаз переводчиквилин кIвалахдик кутуна. Са тIимил вахтундилай адакай радиода лезги передачайрин диктор хьана. Гила кар генани вилик фена. Вичел “Лезги Левитан” тIвар акьалтай бажарагълу диктор, рагьметлу Марьям Фаталиевади Ражидиназ фасагьатвилелди рахунин тарсар гана…
Кьисмет гьялай дуствал
Уьмуьр датIана тарс я. Муаллимарни гьар камунал гьалтзава. Амма инсандин уьмуьрда адан вири кьисмет гьялдай инсанар гьалтунилай чIехи бахт бажагьат жеда. Ражидин Идаятовичан уьмуьрда ихьтин муаллим Дагъустандин лап зурба алим, лезгийриз виридаз истеклу кас, вичин “Урус чIаланни лезги чIалан словардикай” чаз гилани звез ийиз тежер ктаб хьанвай Мегьамед Мегьамедович Гьажиев я. ДГУ-да лезги тарсар гуз хьайи къагьриман алимдиз Ражидинан бажарагъ, илимдихъ авай адан майилвал акуна…
Пуд йисуз М.Гьажиеванни Е.А.Бокареван вилик кIел хъувур аспирантди 1955-йисуз Москвада “Лезги чIалан Ахцегь нугъат” темадай илимрин кандидатвилин диссертация хвена. И кардик М.Гьажиеван еке пай хьайиди чи чIехи алимди, профессорди, илимрин лайихлу деятелди гьамиша эзбердай. “Ам лап камаллу, лап акьуллу кас, гьакьван вичелай кар алакьдай инсан тир. Ада датIана кIвалахдай, адахъ дерин чирвилер ва камаллувал авай. Аспирант яз, ада заз вичин чкадал тарсар гун ихтибарнай. Пединститутдин ректор Абуталиб Абиловичаз Дагъустандин чIаларин кафедрадин заведующийвиле зи кандидатура теклифнай… Гьеле студент язмай вахтунда заз вичихъ галаз санал кьвед лагьай класс патал учебник кхьидай мумкинвални ганай. Мегьамед муаллимдихъ галаз таниш хьун зун паталди уьмуьрдин вири кьисмет гьялайди хьана. Ада зун чIалан илимдин гурарин сифте кIарцIел эцигна, анай виниз хкаж жез куьмек гана…”
Илимдин цавар
1955-йисуз илимрин кандидатвилин тIвар къачуна, а чIавалай инихъ вири уьмуьр чIалан илимдихъ галаз алакъалу авуна. Студентар чIалан сирерал ашукьарна. Мектебар патал къадалай виниз учебникар ва методикадин пособияр кхьена. Лезги, авар, дарги, табасаран, къумукь, урус чIаларай цIудалай виниз илимрин кандидатар гьазурна, 20-далай виниз докторвилин ва кандидатвилин диссертацийриз официальный оппонент хьана. Гзаф кьадар диссертацийриз вичин теклифар кхьена. Школайрин муаллимрин чирвилер хкажунин карда, чIалай ва литературадай учебникар гьазурунин карда Дагучпедгиздиз, Педагогикадин институтдиз датIана куьмекар гана.
1968-йисуз Тифлисда “Лезги чIалан лексика ва гафар арадал атунин месэлайрай очеркар” темадай докторвилин диссертация хвена. Адан бинедаллаз кьве ктаб: “Лезги чIалан лексика вилик финин ва девлетлу хьунин асул рекьер” (Учпедгиз, 1966-йис) ва “Лезги гафунин ва гафарин составдин кьетIенвилер” (Дагучпедгиз, 1977-йис) арадал гъана. Авторди гьакI “Лезги чIалан диалектология” (Учпедгиз, 1963-йис), “Лезги чIалан фонетика” (1982-йис), “Лезги чIалан морфология” (1987-йис), “Лезги чIала гафар арадиз атунин ва дегиш хьунин дибар” (Учпедгиз, 1991-йис) ва хейлин маса ктабар кхьена.
Алимди ва муаллимди чи лезги школаяр патал лезги чIалай, са 3 класс квачиз, амай вири классрин учебникар, дидактикадин хейлин материалар, методикадин ктабар, “Орфографиядин” словарар чапна. Ибур алимди къачунвай илимдин кьакьан цаварни я.
Ивирар ва ирсдарар
Чун са шумудра адаз мугьман хьайидакай винидихъ лагьанва. Гьар сеферда кIвал хизанрив ва мугьманрив ацIана жедай. ЧIехи алимдин кIвал, белки, масакIа женни ийидач. За са кардиз дикъет гана: яраб мугьманар авачирла, хизандин арадай экъечIна ял ядайла, ада вичин вахт гьикI кечирмишзаватIа?.. Адан кьве кIвале чи классикар тир Етим Эминанни СтIал Сулейманан кьве жуьре чIугунвай портретар авай. Абур алимди кIвалахзавай столрин кьилерилай, ягъай вил акьадайвал куьрсарнавай. Ктабрин шкафра илимдин ктабрилай гъейри, гзаф художественный эсерарни аквазвай. Гьикьван газетар ва журналар ина ава!
Са пата Низамидин ва Физулидин портретар, абурун ктабар авай шкаф, цлакай куьрсарнавай лезги чуьнгуьр аквазва. Адан симери цIарцIар гузва. Гьелбетда, мукьвал-мукьвал ам гъилерал къвезва!
Столдин чин цIийиз кIватIзавай гафариз, хуьрерин тIварариз талукь картотека я. А патал чарар, чарар, чарар, чарар…
Заз алимди са аламатдин чIехи конверт къалурна. Ана вишелай виниз телеграммаяр авай. Абурун мана-метлеб сад тир: вирида Ражидин Идаятович са гьи ятIа вакъиадихъ галаз алакъалу яз тебрикзавай… Ктабрин кьацIалай за са шумуд ктаб гъиле кьуна, абурал саки вирибурал авторрин автографар алай. Ингье бязибурун тIварар: Чикобава, Климов, Гудава, Церцвадзе, Алироев, Жафаров, Хайдаков, Ахундов ва масабур…
Алимдин ирс алай аямда адан виликан ученикри-гилан чIехи алимри Ф.А.Гъаниевади, Гь.И.Мегьамедова, Къ.Х.Акимова, Н.Ш. Абдулмуталибова, В.Бабаева, А.Рашидова, С.Юзбеговади, масабуру давамарзава…
Мердали Жалилов
