И “азардин” тIвар мукьвал-мукьвал чи вири телеканалрай журналистрин, политологрин, экспертрин мецерилай тикрар жезва. И карди зун чи гафарганра къекъуьрна. Заз ам жагъанач. ЦIийи гаф я. Дувул — человек (инсан) я. Префикс -рас, суффиксар -ива, -ни, эхир -е акалнава, цIийи мана — “инсан чукIурун” арадал гъанва.
Гьасятда лугьун мумкин я: инсан къван, керпич, къумбак, маса затI яни, чукIуриз жедай? Инсан гьикI чкIизвайди я? Я ахьтин азардин тIварни чаз ван хьайиди туш…
Зани сифте гьакI фикирзавай. Тарихдал вил вегьейла, дуьньяда кьиле фейи бязи ва физвай вакъиайриз къимет гайила, тайин жезва хьи, “расчеловечивание” (и гаф за, азардин тIвар хьиз, урус чIала авайвал жуван веревирдера ишлемишзава) инсанри арадал гъанвай “азар” я. Ада микробрилайни агъурдаказ инсан ва общество тартибдикай хкудзава, мефтIер (акьул, зигьин), марифат къакъудзава, инсандикай кьве кIвачел къекъвезвай вагьши хьтинди, я тахьайтIа кнопкадал тIуб илиснамазди, рикIиз кIанивал кардик кутаз жезвай робот хьтинди ийизва. Ихьтин инсанриз ухшар затIарикай ибарат общество сагъди жедани бес?
Чун яргъариз физвач, ХХ асирда арадал гъайи ва гилани давам жезвай бязи гьаларал акъваззава. Алатай асирдин 30-40-йисара Европада фашизмдин тIегъуьндал чан атана. Вуч авуна а идеологри? Анжах чеб, немсер — арийвияр, “михьи иви” квайбур, Аллагьди “вири ихтиярар ганвайбур” я лугьуз, неинки са немсерин, гьакI вири европавийрин кьил элкъуьрна. Дуьньяда садрани тахьай хьтин вагьши ва гьакьван еке мусибатар арадал гъайи дявеяр къурмишна. Инсанар хьиз аквазвай вагьшийри концлагерарни крематорияр арадал гъана, гьикьван чанар цIаярани къаяра къирмишна! Инсанрал тухун тавур жуьредин тежриба хьанатIа?..
Гитлер “капут” хьана. Амма адан кьацIай руьгь, пайдах, гьеле вичел чан аламаз, Черчилль, Трумэн хьтин вагьшийри кьабулнавай. Европадин фашистрин амукьаяр чпин ватанра хуьн хъувуна, мадни къуватлу авуна. Гуьгъуьнлай, путулкада хвейи жин хьиз, ахъай хъувуна, вири дуьньядал элкъуьрна.
Фашистрин идеология асул гьисабдай католикринди яз машгьур я. Амма руьгь хейлин маса динрин векилрини кьабулна. Зун ягъалмиш тахьайтIа, кьабулуниз мажбурна. Ни? Гьа католикри — америкавийри, англичанри, немсери, испанвийри, масабуру — англосаксри.
ХХ асирда арабар (мусурманар) авай уьлквейра — Афгъанистанда, Иракда, Ливияда, Сирияда, масанра арадал гъайи “талибанар”, “жигьадистар”, “алькаидадинни” “ИГИЛ”-дин (чи уьлкведа къадагъа алай) вагьшияр ни арадал гъана? Мад гьа Америкадини Великобританияди…
И вири вагьшийри “михьи дин” хуьзвайди я лугьуз, гьикьван халкьар — гьа чпин ватандашар къирмишнатIа лугьун четин я. А вагьшийрин “михьи” женгер къени давам жезва. Йеменда, Суданда, Сомалида, Ливияда, Африкадин са бязи уьлквейра, куьрелди, мусурманар авай саки вири чкайра. Им гьихьтин “михьивал” я? “Расчеловечивание” тушни им?
Гила чун чи баркаллу кьушунри женгинин махсус серенжем (СВО) кьиле тухузвай Украинадал къвен. Виш йисара Россиядин са пай яз, гьа са диндин, са шартIарин, культурадин, чIалан векилар яз яшамиш хьайи, вири халкьарин (инал СССР-дин) сад тир къуватралди фашизмдин тIегъуьндикай, яни тамамвилелди терг хьуникай хвейи украинвийрин кьилера (мефтIера) гьа акьалтIай вагьши ва чиркин, хаинвилелди фашистриз лукIвал авур, дяведин вахтунда немсеривай тахьай гужар чпин ватанэгьлийриз — са тахсирни квачир факъирриз авур бандерачийрин идеология гьикI цава турди ятIа? Ни куьмек гана? Къени ни хуьзва и вагьшияр? Бес им “расчеловечивание” тушни? Чеб хвейибуруз, жуван руьгьдин, диндин, культурадин, чIалан векилриз чапхунчияр, душманар лугьун?.. Абурал “геноцид” — вири терг авунин идеология, къаст илитIун?..
Вири Европа, Америка кьилеваз, сад хьана, фашистар, бандерачияр, легионерар, лап къуватлу ва цIийи яракьар вугуз, къацу пулар пишкешиз, стхади стха ягъунал, “сад амай кьван” вири къирмишунал руьгьламишун?.. Им яни ибурун ивидин “михьивал”?
Ачухдаказ “Украинади Европа хуьзва” лугьузва. Никай хуьзва? Украина Россиядин пай, россиявияр яшамиш жезвай, россиявийри арадал гъайи ва чпин ивидалди душманрикай хвейи ватан тирди гьикI рикIелай ракъурзава? Россияди Украинадикай гуя вичин “колония авурди я” лугьузва. Адалайни артух, са жизвини регъуьвал авачиз, виликан СССР-дин вири республикаяр Россияди чапхунчивилелди кьур чкаяр тир лугьузва. Инанмишариз алахъзава чи жегьил несилар и чIулав гъибетдихъ. Жагъурзава чи виликан стха республикайрай Саакашвили, Порошенко, Сандо хьтин хаинар. Юкьван Азиядин вири республикайра Америкадинни Великобританиядин, Германиядинни Франциядин, масабурун “махсус къуллугърин” мулкар, къуватар кардик ква. Гьалдарзава чеб чпел, асул гьисабдай — Россиядал. Чи Ватан зайифарун, чукIурун патал. Къазахарни узбекар ва я маса халкьар пара кIанз ийизвай крар я жал? Америкадиз вуж гьикьван кIан ятIа, Афгъанистандин чешнеди ва инсанрин яшайишди субутзавачни? И кар аквазватIани, мефтIера “квак” гьатнавай келлегуьзри — акьул пулдихъ маса ганвайбуру гьа душманриз яб гузва, акъудзава кьилиз чIулав ниятар…
Ибуралди чи душманар секин жезвач. Россия къенепатай чукIуриз алахънава. И мукьвара чи телеканалрай Н.Михалков, А.Мамонтов хьтин ва маса журналистри къалурай хейлин программайра чи уьлкведин къенепата “иноагентар” лугьудай къуватри чеб лап азаддиз гьиссзавайди раижна. “Ельцинцентради” ва ихьтин маса “институтри” абуруз куьмек гузва. Бес им “расчеловечивание” хьтин тIегъуьн чи обществода къуватлу авун тушни?!
Ни чIугвада и “азардихъ” галаз дяве? Ни акъвазарда и чIулав агъудин селлер чи телеканалра, интернетда, газетрани журналра, вузрани мектебра — виринра? Ахьтин къуватар чахъ авач жал?.. Зи суалар ачухбур яз амукьзава. Гьайиф…
Мердали Жалилов,
литературадин ва культурадин отделдин редактор
