Агьалийрин ихтибар гзаф жезва

Фадлай якъин хьанвай лишан я, чIехи пай инсанриз гьикьван девлетар, къулайвилер хьайитIа, мадни гзаф кIан жезвайди я. Гъавурда акьазва, кIан хьун ­айибни туш, тахсиркарвални. Амма гьа девлетар, асайишвилер арадал гъуник пай кутадай, девлет къазанмишдай, аваданлу жедай щартIар тешкилуниз къимет гузни, ихьтин кардал разивал ийизни чир хьана кIанда эхир. Вучиз ятIани, республикадин хейлин бендейри и кар рикIелай алудзава.

Зун гьамиша жуьреба-жуьре яшарин, пешейрин, миллетрин арада жезвай кас я. Инсанрихъ яб акалунни фадлай игьтияждиз эл­къвенвайди я. Вучиз ятIани чина вилериз ак­вазвай гьакъикъат такваз, са нин ятIани къар­къар тикрарзавайбур, алачиз рахазвайбур, тапан фикирриз къуват гузвайбур гьалтда.

Эхиримжи варцара жувал гьалтай са шумуд кас (абурук гьатта ватанэгьлиярни квай) республикада кьиле тухузвай кьван хъсан крарин сиягь кьуналди, тапан фикир­ дегишардай, жува гъизвай делилрихъ агъур­­дай чкадал гъана.

Сергей Алимович Меликов гьеле республикадиз хкведалди, бязи дестейри, аслу тушир газетри, социальный сетрани адакай тапан гафар-чIалар акъудна. Ам гьеле Кеферпатан Кавказдин округда РФ-дин Президентдин гьакъикъи векил тирлани «Дагъустандин кьиле Меликов акъвазардайвал я, чкадин руководителар кваз хкьазмач, паталай гъизвайбуру Дагъустан патал кIвалахдайди туш…» лугьудай фикирар раиж авуна. Ихьтин фикирдал алайбуру къени, социальный сетрикай менфят къачуна, Дагъустанда икьван гагьди хъсан патахъ тахьай хьтин дегишвилер, цIийивилер твазвай, агьалийрин яшайиш хъсанарзавай, бейкарар кIвалахдалди таъминарзавай, жегьил кадрийриз гегьенш рекьер ачухзавай, республика санлай аваданлу ийизвай руководителдин бегьерлу, лайихлу кIвалах таквадай кьасарзава, адал миллетчивилин­ «хъурхъ» алукIиз кIанзава. Гьикьван ала­хъайтIани, жедай кар туш. Халкьдиз, гьар шегьердин ва райондин жемятриз чпин маканра эхиримжи пуд йисуз арадал атанвай кьван хъсан дегишвилер аквазва ва и кар абуру хушдиз кьабулзава, Сергей Меликоваз рикIин сидкьидай сагърай лугьузва.

Сифте нубатда лугьуниз мажбур жезва, Сергей Меликов патан кас туш. Дагъустан адан бубадин ватан я. Идалай­ гъейри Россиядин Армиядин генерал-пол­ковник яз ада 1999-йисуз Дагъларин уьл­кведиз чIуру ниятар гваз атай бандитрин яракьлу дестеяр кукIварунин женгера иштиракна. ГьакIни Кеферпатан Кавказдин округда Президентдин тамам ихтиярар авай векил яз са шумудра Дагъустандиз атана ва адаз региондин тIал алай вири месэлаяр хъсандиз чизвай. Гьавиляй ам вичин кIвалахдивни гьа важиблу месэлаяр тайинарунилай ва абур гьялдай рекьер жагъурунилай гатIунна.  Йисаралди гьял тежезвай месэлайрал кIукI гъун – им неинки савадлу пешекарар, башчияр, гьакI  гъиле кьазвай крар ва еке планар уьтквемвилелди кьилиз акъуддай жавабдар инсанарни жагъурун я. Ихьтин инсанрихъ Дагъустан гьамиша цIигел тир, гьикI лагьайтIа, патал физвай бажарагълу пешекаррикай экономикадин саки вири хилер магьрум жезвай ва кIвалахарни члада гьатзавай. Ихьтин тежрибадал эхир эцигна кIанзавай. Регьберди гъиле кьазвай крар тамамвилелди тама­мардай кар алакьдай пешекарарни министерствойрин, ведомствойрин руководителрин дережадиз акъудна.  Акваз-акваз уьлен­да гьатнавай гимидал чан атана ва ада ачух ятар авай майданриз сирнавна.

Садазни сир тушир, республикадин­ карханайра, фирмайра, идарайра кIвалахзавай гзаф инсанар ва абуруз гузвай мажибар хъендик квай. И кар себеб яз абурун гьисабдай я пенсийрин фондуниз, я ФОМС-диз, я соцстрахдиз талукь тир пулар физвачир. И гьахъсузвили зегьметчийрин гележегдин пенсийрин кьадарар тIимил хьунал гъизвай. Авайвал лагьайтIа, инсанрин къазанжияр тарашзавай. И рекьяй тухвай дурумлу серенжемри кIвалахзавай инсанрин кьадар 45 агъзурдан артухардай мумкинвал гана. Яни абур хъендикай хкудна. Гьелбетда, акваз-акваз налогрин кьадарни виниз акъатна. Бюджетдин такьатарни кьенятна. ГьикI лагьайтIа, виликан йисара кIвалах тийизвай инсанрин патахъай медицинадин страховой мажбури взносар гун патал республикади цIуд миллионралди пулар харжзавай. Гила и пулар яшайишдин месэлаяр гьялуниз чара ийизва. Школайриз цIийи автобусар, больницайриз «тади куьмекдин» машинар, алай аямдин аппаратар маса къачузва.

Региондиз ахъайзавай пуларин иесивал­ ийиз вердиш хьанвай тухумрин, кланрин­, тахсиркаррин дестейрин къармахра гьатнавай Дагъустандивай вичихъ авай тIебиат­дин ресурсрикай, геополитический гьалди­кай, бажарагълу пешекаррикай менфят къа­­чуз жезвачир. Сиясатдив, экономикадив­, яша­йишдив цIийикIа, гьахълувилелди­ эгечIуни инсандиз виликди фидай рехъ агалдай ваъ, анжах хъсан нетижаяр къазанмишдай шартIар тешкилна. Гьеле вири­ крар авунва лугьуз жедач, вилик еке мес­элаяр, гележегдин планар ква. Кьилинди, амалдар, тарашчивилин, нефсинин схемаяр барбатIна, экономикадин сагълам, бегьерлувилелди вилик фидай модулдин бине эцигнава. Государстводин гьукум агьалийрик секинсузвал кутазвай кьван месэлаяр, дердияр гьялдай къуватдиз, катализатордиз элкъвенва. Имни, сифте нубатда, Сергей Меликован агалкьун, лайихлувал я.

Йисаралди тестикь хьанвай Дагъус­тандин гьукумдин азарлу ва муракабсуз тахт чкIиз эгечIайла ва вилериз аквазвай вакъиайри, гьакъикъатди Дагъус­тан­дин элита я лугьузвайбурун нервияр­ гъуьргъуь авуна. Кар алай шаклу ксари кIе­­­ви жедай чкаяр жагъурна. Чпин кьвед-пуд­ метр­дин кьакьан жуг­ъунра кIевнавай, къизил-гимишдалди бе­­зетмишнавай дворецарни туна, бязибур ви­ликамаз кьибледин гьуьлерин патарив гьазурнавай къелейриз катна.  Амма силисдикай виридавай катиз хьанач.  ЦIудралди чиновникар жавабдарвилиз чIугуна. Дагъус­тан патал икьван гагьди тахьай хьтин вахт алукьна. Сергей Меликов кьиле аваз гьукумдин органар, жемият бегьерлу кIвалахдив эгечIна. Нетижаяр къе гьар садаз аквазва.

Дагъларин уьлкведин экономика вилик тухузвай кьилин локомотив хуьруьн майишат я. Эхиримжи йисара Россиядин Федерациядин ва Дагъустан Республикадин гьукуматри тухузвай менфятлу кIвалах себеб яз республикадин агропромышленный комплексдихъ лап виле акьадай нетижаяр жезва. Йисандавай-суз Дагъустандин зегьметчийри багъларай, саларай, ципицIлухрай, никIерай къачузвай бегьеррин кьадарар артухарзава. Чка-чкада цIийи багълар кутазва, никIерин, саларин майданар гегьеншарзава, хаммал гьялдай карханаяр кардик кутазва. Республикадин прунз гьасилзавай зегьметчийрихъни рикIер шадардай, къазанжияр артухардай, инсанрин яшайиш хъсанардай агалкьунар жезва.

Алай вахтунда Дагъустанда хирини кьун­вай 46 агъзур гектардилай виниз майданар­ ава. Алатай цIуд йисуз прунз гьасилзавай никIерин кьадар 2,5 сеферда гзафарнава­. Къачузвай бегьерарни артух жезва. Шаз 135 агъзур тонн дуьгуь кIватIна. Им рекорд я. Рес­публикадин гьукуматдин векилри лугьузвайвал, и рекъем 150 агъзур тонндивни агакьда­.

Эхь, агропромышленный комплекс важиблу хел я. Ада республикадин экономикада ва агьалийрин уьмуьрда кьетIен чка кьазва. Республикадин валовый продукт гьасилунай АПК-дал 18 процент гьалтзава. Хуьрера агьалийрин 55 процент яшамиш жезва. Россиядин регионрин арадани, хуьруьн майишатдин продукция гьасилунал гьалтайла, Дагъустанди кар алай чка кьазва.

И хел мадни вилик тухун ва хуьруьн ма­йишатдин продукция гзаф акъудун патал Дагъустандихъ еке мумкинвилер ава. Иллаки алай вахтунда, къецепатан уьлквейри Россиядиз къадагъаяр малумарнавайла. И йисара кьабулзавай къарарри АПК-диз рес­публикадин мумкинвилер менфятлувилелди ишлемишдай, арадал атанвай гьаларай лайихлувилелди экъечIдай, къенепатан базарар бес кьадарда суьрсетдалди таъминардай мумкинвал гузва.

Регионда аквакультураяр, гьа гьисаб­дай яз Аракумдин ва  Нижне-Тер­ский­ балугъар туьретмишдай гьавизар, ви­рер целди таъминарунин месэладизни кьетIен фикир гана. Шаз пуд имаратдихъ галаз ала­къалу эцигунринни монтаждин кIвалахар гъиле кьуна. Сифте нубатда Хасавюрт райондин Юзбаш къаналдал, кьвед лагьай паюна СтIал Сулейманан райондин Кировский ва ахпани Ахцегь райондин Ахцегь-КьакIар къаналрал кIвалахар кьиле тухвана.

Къе экономика, яшайиш вилик тухун  ин­весторрин, бизнесменрин активвилелайни гзаф аслу я. Республикадин регьберди и кардизни кьетIен фикир гузва ва абуруз къулай шартIар тешкилзава. Къенин юкъуз рес­публикадин инвестицийрин «чантада»­ 380 миллиард манатдин къимет авай 48 проект ава. Абурукай са шумуд кьилиз акъуд­нава. Вири уьмуьрдиз кечирмишайла, 19 агъзур кас кIвалахдалди таъминардай мумкинвал жеда. Гьелелиг 2 агъзурдалай гзаф ксар кIвалахдалди таъминарнава. Кьилди къачуртIа, республикадин промышленностдин хиле 16 миллиард манатдин къимет авай 15 проект уьмуьрдиз кечирмишзава. Къалурнавай пулунин кьадардикай 5 миллиард манат ишлемишнава ва пландик кутунвай 2690 касдин чкадал, 768 кас патал кIвалахдай чкаярни тешкилнава. Республикадин экономика вилик финик еке пай кутазвай Каспийскдин шуьшедин чIунарин заводди, Капитал Инвест-Промди ва Трубопластди, «Каспийск» ва «ДагОгни» ТОСЭР-дин резидентар яз, налогрин преференцияр ва кьезилвилер къачузва.  Коммунальный ва транспортдин инфраструктурадалди таъминарнавай индустриядин паркарни тешкилзава. Рес­публикада ихьтин паркар 7 ава. Абурун майданрал 38 резидентдиз чка ганва, кIвалахдин 1346 чка яратмишнава. 2022-йисан нетижайрай аквазвайвал, дибдин капиталдиз резидентри чара авунвай инвестицийрин кьадар 702 миллион манатдилай виниз алатзава. Алай йисан сад лагьай кварталда абурун патай атай налогри 265 миллион манат тешкилзава. Государстводин идарайри ва инвесторри санал кIвалахуналди Махачкъаладаин аэропорт ва алишверишдинни гьуьлуьн портар цIийикIа туькIуьр хъийизва.

РФ-дин «Кеферпатан Кавказдин федеральный округ вилик тухун»  гос­прог­раммадин мярекатрин сергьятра аваз федеральный бюджетдин такьатрихъ Дербентда чиркин ятар михьдай имарат, «Къайтагъ – Дербент» водовод, РФ-дин «Образование вилик тухун» госпрограммадин сергьятра аваз сада — 804 ва муькуьда 1224 чка авай умуми образованидин кьве школа эцигда. 2025-йисалди Дербент шегьерда гзаф кIвалахар кьилиз акъудда ва  и рекьериз 183 миллиард манат пул харжда.

Хсан нетижаяр РД-дин эцигунрин, архитектурадин ва ЖКХ-дин хилен коллективри къазанмишзава. Федеральный «Шегьердин къулай шартIар арадал гъун» проектдиз талукь вири крар шаз 100 процентдин тамамарна.  Республикадин 47 муниципалитетда 179 мулк аваданламишна.  Гъилевай йисуз муниципальный 44 тешкилатда 142 мулк (гьаятар, куьчеяр) аваданламишна куьтягьзава.

Федеральный «Михьи яд» проект уьмуьр­диз кечирмишунин сергьятра аваз алатай йисуз Дагъустанда 4 имарат эцигна, яшайишдин са миллион кв.метрдин майданар авай кIвалер ишлемишиз вахкана. Гъилевай йисуз лагьайтIа, и рекъем 1 миллионни 132 агъзур квадратный метрдиз барабар жеда.

Куьгьне, хаталу кIвалера авай агьалияр куьчарунин программа уьмуьрдиз кечирмишуналди, 2022-йисуз 2 агъзур агьалидин яшайишдин кIвалерин гьалар хъса­нарна.

Региондин муниципалитетра худда газдин цIийи линияр тухунин программа кьилиз акъудзава. Алай йисан 16-июндалди алава яз газдин линияр тухунин гьакъиндай­ 5368 касди арза вуганва. Яшайишдин кIва­лер газдин умуми линиядик кутун патал 4644 икьрар кутIуннава. КIвалер алай участокдин сергьятрив кьван газдин линияр тухуниз талукь 2673 икьрар тамамарнава. Гьа гьисабдай яз, 1081 майишат тамамдиз газдалди таъминарнава. Газдин линияр тухванвай хуьрера алай йисан 1-мартдилай газдин умуми линиядик аялрин бахчаяр, школаяр, поликлиникаяр, больницаяр, ФАП-ар, амбулаториярни кутунва.

Къенин юкъуз умуми газдин линиядик кутун патал гьазурнавай сиягьра здравоохраненидин – 7, образованидин  36 идара ава. Образованидин 6 идара лагьайтIа, цIи газдик кутунва.

Зирзибилдиз талукь месэлади неинки агьалияр ажугъламишзавай, гьакI региондин кьиле авайбурни секинсуз авунвай. Хсуси нефсер ачухнавай ксари зирзибил кIватIдай, вахчудай ва виликамаз тайинарнавай чкадиз тухудай крариз ахъайнавай пуларни чпиз кIанивал ишлемишна. Садбур гьа пуларни гваз республикадай катна. Гьа и муракаб месэлани Сергей Меликова гьялна. Ада са совещанидал лагьайвал, рес­публика коммунальный кIеви амукьайриз талукь месэла гьялдай цIийи къайдадал элячIнава. Адан макьсад зирзибил гьялдай алай аямдин технологияр кардик кутун, абурукай, махсус карханайра гьялна, менфят къачун ва кьвед лагьай сеферда ишлемишун я. Виликдай хьиз зирзибил чилик кутунин гьалдал эхир эцигзава.

Региондин гьукуматди лагьайтIа, чеб чпелай арадал къвезвай хъуртар, зирзибил вегьезвай майданар терг авун патал датIана  кIвалах тухузва. ИкI, экологиядин «Михьи уьлкве»  милли проект уьмуьрдиз кечирмишунин сергьятра аваз Буйнакск, Хасавюрт, Каспийск ва Южно-Сухокумск шегьерра талукь серенжемар тешкилзава. Республикадин мулкуна гьар йисуз са миллион тонндилай виниз амукьаяр кIватI жезва.  Эхиримжи йисара республикадиз къвезвай туристрин кьадар гзаф хьуникди, зирзибилдин кьадарар мадни артух хьун мумкин я. И важиблу карда хъсан патахъ дегишвилер тун патал республика пуд зонадиз (Хасавюртдин, Махачкъаладин ва Дербентдин) пайнава. И чкайра 2024-йисалди зирзибил гьялдай комплексар  ва амукьаяр вегьедай чкаяр гьазурзава. Абуру  кардик квай законодательстводин вири истемишунриз жаваб гуда. Винидихъ тIварар кьунвай зонайра кардик кутадай комплексрихъ йиса 950 агъзур тонн зирзибил гьялдай къуват жеда.

Туриствилин хел региондин экономика­дин кар алайдаз элкъвезва лугьуз жеда. Шаз республикадиз са миллиондилай гзаф ту­рис­тар атана. Им, алатай йисарив гекъигайла­, хейлин гзаф я.  Алай йисан 9 вацра Да­гъус­тандиз атанвай туристрин кьадар 2 миллиондив агакьнава.

Нариман  Ибрагьимов