Бедирханов Надир Векилович 1940-йисуз колхоздин куьнуьчидин хизанда Къалажух хуьре дидедиз хьана. Сифте ада хуьруьн 7 йисан, гуьгъуьнлай Миграгърин юкьван мектеб куьтягьна. Агалкьунралди имтигьанар вахкай жегьил вичин рикI алай пешедин сагьиб хьунин мурад аваз Ленинграддин тарихдинни археологиядин институтдиз гьахьна. Вузда хъсандиз кIелна, ам агалкьунралди куьтягьайдалай кьулухъ, та пенсиядиз экъечIдалди, ада Дагъустандин архиврин идарада вичин кIвалах жавабдарвилелди кьилиз акъудна.
Архивариусдин чалишмишвилер себеб яз гзаф хуьруьнвийриз чпин ирид архаяр, сихилар тайинардай мумкинвал хьана, ада гзафбурув архивдай жагъурнавай гьакъикъи делилар агакьарна, гьавиляй жемятдин патай гзаф чухсагъуларни къазанмишна. Архивариус Надир Векиловича Тифлисдин ва Еревандин архиврай дегь девиррилай къалажухвийри ишлемишиз ва менфят къачуз хьайи мулкариз талукь архиврин документар жагъурна. А чкайрик “ЧIехи яйлах”, “ГъвечIи яйлах”, “Къежел” мулкар акатзава. СССР чукIурайдалай инихъ цIийи гьукуматрин арада часпарар тайинардайла, абурун кьиле акъвазнавай чIехи гьукумдарри и мулкар, са себебни авачиз, Азербайжандихъ галкIурна, нетижада къалажухвияр хеб, мал-къара хуьдай мулкарикай — яйлахрикай магьрум хьана.
Н.В.Бедирханова, тарихдин делилрал бинеламиш хьана, са шумуд ктаб чапдай акъуднава. Ингье абур: “Абурал пис пай гьалтна” (“Плохая им досталась доля”), “Къачагъар” (“Разбойники”), “Дагъларин рушан” рикIел хкунар” (“Воспоминания “Девы гор”).
Сад лагьай ктаб 1996-йисуз Москвадин историко-архивный институтда чапдай акъатна. Вад кьиликай ибарат ктабда Дагъустанда 1837-1838-йисара хьайи восстанийрикай, 1848-йисуз самурвийри къарагъарай дяведикай ва XIX асирдин сад лагьай паюна большевикри тухвай сиясатдикай галай-галайвал кхьенва. Ктабдин бинеда а чIавуз кьиле фейи гъулгъулайрикай архиврин делилар гьатнава. Ктабдиз машгьур алимри хъсан къимет ганва. Ингье абурукай са шумуд: “Ктабдин авторди рикIин сидкьидай тарихдин документрал кIвалахнава, женгера гьакъикъатда иштиракай игитрикай кхьенва”, — Адил-Герей Гьажиев, тарихдин илимрин доктор. “Авторди 150-йис идалай вилик хьайи вакъиаяр дуьзгуьндаказ къалурнава, восстанийра важиблу кIвалахар кьилиз акъудай ксарин тIварар кьунва, а чIаван гьакъикъат дуьздал акъуднава”, — Э.Т.Аквердиев, тарихдин илимрин доктор. “Н.В. Бедирханова вичин ктабда и чIавалди гзафбуруз малум тушир материал кIватIнава ва гилан несилдив агакьарнава”, — А.А.Аливердиев, юридический илимрин кандидат.
Кьвед лагьай ктабда (“Къачагъар”) авторди инсанри къачагъвилик кьил кутунин себебар къалурнава. А вахтара къачагъар авачир хуьр тек-туьк авай. Гзафбуру къачагъвал викIегьвал хьиз кьазвай, чIуру краралдини чпин тIварар тарихда амукьун хъсан яз гьисабзавай.
Авторди тестикьарзавайвал, къачагъвилин кьилин себебар чиновникри кесибриз бас-хас авун, абурун яшайишдин шартIар лап усалбур хьун тир. Авторди къачагъри девлетлуйривай ва агьваллубурувай шей-шуьй къакъудиз кесибриз пайзавай лугьудай фикир дуьзди туширди успатзава. Ада мадни тестикьарзавайвал, къачагъри хурук акатай нивай хьайитIани истисмар ийиз, ягъиз-гатаз, гвай шейэр хчелзавай ва чпин игьтияжар таъминарзавай. Гьукуматдин кьилиз большевикар атайла, абуру инсанриз къазанжи гъидай шартIар яратмишна, кIвалахдалди таъминарна, гьавиляй садани къачагъвал хъувунач.
Пуд лагьай ктаб (“Дагъларин рушан” рикIел хкунар”) Даггосуниверситетдин типографияда 1995-йисуз чапна. Эсерлу ктабда авторди Имам Шамила Ахцегьрин къеле къачун патал кьушун кIватIайвал, къеледин патав фейи вакъиайрикай ва а вахтунда къеледин комендант Федор Рота къеле хуьн патал кьабулай серенжемрикай кхьенва. А чIавуз Шамилан кьушунда лезгийрин хуьрерай атанвай жегьилрини къуллугъзавай. Гаф кватай чкадал талгьана жедач: ктабдин автордин чIехи буба Бедирханни Шамилан кьушунда женг чIугвазвайбурук квай.
И ктаб авторди Ахцегьрин къеледин комендант Федор Ротан руш Нинади Ахцегьрин къеледа ва адан патарив кьиле фейи вакъиайрикай гъилелди кхьенвай рикIел хкунар архивдай жагъурна, вичин ктабдин бинеда туна, кIелзавайбуруз, савкьат хьиз, раиж авунва. Ктаб кхьинин макьсад ихьтинди тир. Ахцегьрин къеле къачун патал женгер секин хьайидалай кьулухъ, яни 1849-йисан сентябрдиз, Петербургдин Мариинский театрда тамашачийриз “Осада Ахтов” тIвар алаз тамаша къалурна. Ина пачагь Николай, адан паб, къеледин комендант хьайи полковник Ф.Рот, адан руш Нина ва гъуьл Алисултанни авай. Пачагь Николая, адан папа, Ротан руш Нина чпин веледвилиз кьабулнавайди тир. Тамашада къалурзавай сегьнеяр гьакъикъатда къеледа фейи вакъиайрихъ галаз эсиллагь кьазвайбур тушир. Къеледа авай ва адан къваларив фейи гьерекатар вичин вилералди акунвай, чизвай Нинадивай эхи ийиз хьанач ва пачагьдиз наразивал къалурна. И чIавуз Николая Нинадиз къеле къачун патал кьиле фейи вакъиаяр галай-галайвал гъилелди кхьинин тапшуругъ ганай. Нинади вичиз гайи буйругъ кьилизни акъуднай, амма пачагь Николай садлагьана кечмиш хьана, Нинади гъилелди авунвай кхьинарни адавай кIелиз хьаначир… Нетижада тамаша, гьа виликдай хьиз, са дегишвални квачиз, къалурун давам жез хьана.
Ктабдин тираж гъвечIиди, вични 500 чиникай ибарат я. Амма авторди къеледин патарив ва анин къене пата фейи вакъиаяр ачухдиз къалурнава. Абур дуьздаказ къалуриз алакьун авторди архивдай жагъурнавай Нинадин гъилин кхьинрин нетижа я…
Инал са кIвалах мадни къейд ийиз кIанзава. 2017-йисан 16-июндиз “Дагъустандин правда” газетда Эмма Тыщенкоди ва Натик Жафарова “Дагъларин руш” (“Дева гор”) кьил ганвай гегьенш макъала чапна. Ана асул ихтилат Надир Бедирханован “Воспоминания “Девы гор” ктабдай гъанвай делилрал бинеламиш хьанва… Амма автордин тIварни фамилия, чидач вучиз ятIани, Нариман Бердыханов хьиз къалурнава, яни журналиствилин эдеб хвенвач. Чна а макъаладин авторривай чпи ахъайнавай гъалатIдай кIелчийривай багъишламиш авун гуьзлемишзава.
Бедирханов Надир Векиловичав архиврай жагъурнавай жуьреба-жуьре гзаф документар гва. Ада а чарарал-цIарарал кIвалахзава, мукьвара цIийи ктабар чапдай акъуддайвал я.
Ишреф Жаватов
