Рамазан Велибегован — 85 йис

Вири терефрихъай сад хьиз бажарагълу, алакьунар авай, гьа сад хьиз агалкьунралди зегьметни чIугвазвай инсанар лап тIимил гьалтда. ТIимил ятIани, чи арайра ахьтинбур авачизни туш. Яратмишунардай кас яз, ам ара-бир чи редакциядизни акъатда. Юкьван буйдин, дагъларин гарарини ракъари лигимарнавай кьелечI якIарин ачух чин, фагьумлу вилер…Чна суьгьбетарда. Дагълух хуьрерин гьалдикай, агьалийрин яшайишдикай, цIийивилерикай ва икI мад. Са яшарин агъсакъалар, советрин мектебра, вузра кIелнавай пешекарар яз, чи фикирра, дуьньядин гьалар кьатIунунрани чаравилер авач. Малум хьайивал, ада гьеле 1956-йисалай милли газетдихъ галаз сигъ алакъа хуьзва, адан чинра вичин макъалаяр, шиирар ва маса шейэр чапзава.

Велибегов Рамазан Велибегович. Ам 1939-йисан 20-октябрдиз Хив райондин Цналрин хуьре дидедиз хьана.

Фашистрин Германияди Европадин гзаф уьлквеяр вичин пацук кутунвай, дяве­дин къурхулувал къвердавай артух жезвай, инсанрин рикIерик къалабулух кутадай йисар. Велибег хуьре вири жегьилрихъ галаз санал цIийи крарин тешкилатчи тир. Авай са хциз диде-бубади, чпизни куьмек хьуй лагьана, 1938-йисуз мехъерарна. ЦIийи хизанни ислягь зегьметдал машгъул тир. И шадвални ислягь уьмуьр, гьайиф хьи, яргъалди фенач. Дуьньядин агъа жез кIанзавай Гитлеран фашистри чи Ватандал вегьена. 21 йиса авай цналви Шагьпазов Велибег гьа сифте йикъарилай, пехъи душмандиз ягъунар кьаз, къизгъин женгерик экечIна. Дирибаш стрелокди Кеферпатан Кавказдин, ахпа Рагъ­акIидай патан фронтра вишералди фашистар тергна, Кавказ, Поволжье, Белоруссия, Украина душмандикай азад хъувунин женгера иштиракна. Ам «Яру Гъед» ордендиз, Жукован ва маса медалриз, шабагьриз лайихлу хьана, командиррилай диде-бубадиз тебрикдин, разивалзавай, сагърай лугьузвай чарар хтанай. Кьегьал хва гъалиб хьана хтун гуьзлемишзавай. Гьайиф хьи, Шагьпазов Велибег, 23 йисан яшда аваз, Украина фашистрикай азад хъийидай къизгъин женгера телеф хьана. Къведай йисуз дуьз фикиррал алай вири инсаниятди Гитлеран Германиядал ЧIехи Гъалибвал къазанмишунин 80 йисан юбилей къаршиламишда. Гьавиляй зазни сифте Рамазан Велибеговичан кьегьал бубадикай, куьрелди хьайитIани, кхьин, рикIел хкун хъсан яз акуна.

Эхь, гьа ихьтин баркаллу бубадин къанажагълу хва я чи дуст Рамазан муаллим. Райцентрада юкьван школада чирвилер къачур жегьилди 1964-йисуз Хасавюртдин педучилище, 1971-йисуз Даггосуниверситетдин тарихдин факультет куьтягьна. Тарихдин делилар кIватIиз, вуздин муаллимрихъ галаз санал ам Кьиблепатан Дагъус­тандин гзаф чкайра къекъвена, жагъай хейлин шейэр ДГУ-дин ва республикадин край чирдай музейриз вахкана. Дипломдин кIвалах Рамазана чпин хуьруьн тарихдикай лап хъсан къимет къачуналди хвена. Тарих чирунал адан рикI гьеле мектебда кIелдай йисарилай ала. Адаз «Къванерин сирер чидайди» гьавайда лугьузвач.

Цналрин юкьван мектебдин муаллим, директордин тербиядин рекьяй заместителвиле кIвалахзавай Р. Велибегов жемятди чпин хуьруьн Советдин председател­ви­­ле хкязава. Адан чалишмишвилералди,­ ала­­кьунралди 1973-1977-йисара Совет рай­­­он­да вири рекьерай сад лагьай чка­дал­ акъат­на. Къени инсан, кар алакьдай пешекар­ 1977-йисуз Ф.Энгельсан тIва­рунихъ галай­ колхоздин председателвиле хкязава. Ада сифте нубатда къайда-низам мягькемаруниз, экономика хкажуниз артух фикир гуз хьана. Маларин жинс хъсанарун патал хъсан жинсинин дуьгвеяр маса къачуна, малдарвилин продукция артухарна, гьакI магьсулрин бул бегьерарни­ къачуз хьана. Колхоздин тIвар райондин Гьуьрметдин доскадиз акъудна, ам са шумудра гъиляй-гъилиз къведай Яру пайдахдиз лайихлу хьана. Кар алакьдай предсе­датель 1979-йисуз ВДНХ-диз ракъурна. 1982-1986-йисара «Сафаралиевский» сов­хоздин сифте парткомдин секретарвиле, гуьгъуьнлай директорвиле кIвалахна. И сов­хоздик а чIавуз 10 хуьр квай. Гуьгъуьнин йисара адакай мад мектебдин директор хьана.

Алаш-булашдин 90-йисара Рамазан­ ­Ве­­либегович мад «Сафаралиевский» сов­­хоз­дин директорвиле тайинар хъувуна­.­ Сов­­­хоз вич кьиле аваз чукIун тавун­ патал ам, арза кхьена, директорвиляй экъечI­на. Ма­хачкъаладиз атана, Дагконцерндин­ ­ви­­­це­­-президентвиле  ва  АФКХ-дин  (фер­­­мер­­­вилинни лежбервилин­ майи­шатрин­ ассо­циа­ция) кIвалахна. 1995-йисуз­ Р. Ве­либе­гов­ хуьруьз хтана, вичин­ муал­лим­­ви­лин пешедив эгечI хъувуна. 1988-2001-йи­сара мад мектебдин директор­виле кIва­лахна. Пенсиядиз экъечIайла, завуч, муаллим хьана.

Уьмуьрди, жуьреба-жуьре жавабдар ве­­зифаяр хиве аваз хьуни Рамазан Вели­бе­гович чирвилер датIана хкажуниз мажбурна. ИкI, 1979-1981-йисара ада, ийизвай кIва­­лахдивай къерех тахьана, Москвада кол­хозар, совхозар патал регьбервал гудай кьилин школани акьалтIарзава.

Гзаф терефрин алакьунрин инсан яз, адахъ гьеле 1960-йисарилай инихъ дневникар ава, абура виринра жезвай крарикай, вакъиайрикай кхьинар ийизва. ИкI, а дневникри гележегда са шумуд ктабдин диб, бине тешкилна. Ихьтин дневникар адахъ 8-далайни гзаф ава.

Хивдин школа-интернатда кIелзавай 1956-йисалай инихъ Р. Велибегова газет­рин­­ни журналрин редакцийрихъ галаз сигъ алакъаяр хуьзва. Абурун чинриз хуь­ре­рин­ тарихдикай макъалаяр, надир къванерин аламатрикай, цналви Къурбалидикай риваятар акъатна. Ада Шарвилидикайни кхьинар авунва. Адан са кьадар шейэр центральный газетризни акъатна. Милли газет гзафбуру кхьин патал кIвалах тухузва. Рамазан муаллим датIана хайи крайдин тарих чирунал машгъул я. Ам соавтор яз, 2005-йисуз Хив райондин 70 йис тамам хьунихъ галаз алакъалу яз, ктаб акъудна. 2008-йисуз Цналринни Цлахърин тарихдикай ктаб кхьена. Адан 70 йисан юбилейдин вилик (2009-йис) «Аламатдин къванер» ктабдиз экуь дуьнья акуна. 2015-йисуз кхьей «Гъалибвилин паркуна» ктаб чIехи Гъалибвилин 70 йисан юбилейдиз бахш­нава.

ЧIехи Гъалибвилин суварар чи уьлкведа гьамиша тешкиллудаказ кьиле физвайди я. 70 йисан юбилейдинди ла­гьайтIа, иллаки гурлудаказ, чи агьалийрин активвал, мярекатра иштирак авунин дережа хкаж хьанвай шартIара къейдна.

Ватан душмандикай хуьнин, гьамиша­ уях яз хьунин важиблу тема садрани куьгь­не тежерди я. И темадай цIийи ктабар­ акъа­тунни дуьшуьшдин кар туш. “Гъалибвилин паркуна” ктабни гьабурукай сад я.

И ктаб ахъаяйла, квез адан 8-чина ихьтин цIарарни аквада:

“…Гъалибвилин паркуниз фейи зун мягьтел хьана. За парк ачухунин чIехи мярекатдиз кIватI хьанвай махлукьатдин арада дяведа чанар гайи кьегьаларни авайдай кьуна. Зун цавук хкIуна, зак шадвилин хъвер, ахпани пашманвилин шел акатна. За абурун къизилдалди кхьенвай тIварар кIелна, ахпа зун абурув виридав рахана. Абурун арада 1941-1943-йисара душмандин хура дагъ хьана акъвазай, 23 йи­са аваз ЧIехи Ватан — СССР патал ви­чин­ чан гайи зи буба Шагьпазов Велибегни ава.

Зи рикIел вири дарвилер, четинвилер хтана… Чандиз зуз акъатна. Ахпа зун авагъна, за гъалибвилин ачух, михьи нефес къачуна, патав гвай куьсруьдал ацукьна, мукьвал жезвай чIехи сувариз бахшнавай поэма кхьин давамарна”.

И поэма Р. Велибегова дяведа рухваяр телеф хьайи дидейриз бахшнава. Ктабда адай кьилди-кьилдин чIукар ганва. Ам икI башламиш жезва:

Шадвални кваз, пашманвални

КIватIал жезва эллер вири.

Рехъ це куьне — гуьмбетдал фий

Вад хва кьенвай диде чIехи.

 

Къагьриман тир и къариди,

Хайи Ватан кIевевайла,

Вад хва дявед рекье туна,

Сусар гъиз лап рекьевайла.

 

Садав лаш гвай, садав — туьрез,

Муькуьдавни — билбилдин мез.

Гьарма сад тир дидедин чан,

Бубадизни тир лап масан.

 

Туьрез кьуна бубад гъиле,

Лаш эвезна ваха чIехи.

Диде фена школадиз,

Чи аялриз тарсар чириз.

Идалай гуьгъуьниз ктабда Ватандин ЧIехи дяведин йисара Хив райондин агьалийрин, гьа жергедай яз цналвийринни, гьунарлу зегьметдикай, рикIелай тефидай тIварарикайни крарикай, чIехи Советрин Союз чукIурайдалай гуьгъуьниз империализмдин ампайрин пехъивиликай, са жерге араб уьлквеяр бар­батIуникай раханва.

Адаз галатун чидач, гьамиша бегьерлудаказ зегьмет чIугун хас я.

Вичин 85 йисан юбилейдин вилик Рамазан Велибеговича мад са ктаб гьазурнава — «ЧкIай хуьрерин тарихдикай». Ам мукьвара акъатда. Авторди къейдзавайвал, бязи себебралди картадал вишералди хуьрерин тIварар аламач, абур чкIана, харапIайриз элкъвенва. Эгер чна къвезмай несилриз чи тарих чир тавуртIа, абурун рикIелай чпин ери-бинеяр, хуьрер, диб-дувул, ата-бубаяр алатда. Тар дувулри хуьзвайди хьиз, инсанар, халкьарни чпин тарихди, чIала, ирсини хуьзвайди я. Тарих гужлу илим я эхир. Ам хайи кIвалелай, хуьрелай, хайи ерийрилай башламиш жезва.

Гьуьрметлу Рамазан муаллимдиз чна баркаллу юбилей мубаракзава. Къуй вахъ сагъламвал, 90, 100 йисарин юбилеярни шад гьалара къаршиламишдай кIубанвал хьурай, дуст!

Ш. Шихмурадов