Дагъустандин халкьдин шаирдин «Гафунин сир. Таржумаяр» ктаб акъатнава

Пакизат Бейдуллагьовнади вичин гъилелди кхьей бахшбендни алай и ктабдин бахтлу иеси хьайи зун тади квачиз хайи чIалаз авунвай таржумайрин сирерин деринра гьахьна. Ана чи уьлкведин халкьарин ва къецепатан уьлквейрин литературадин классикрин шииратдинни прозадин эсерер гьатнава.

Дагъустандин кIелзавайбуруз Пакизат Фатуллаевадин яратмишунар хъсандиз чида. Хайи чIал хуьн патал ада ийиз­вай алахъунар иллаки къиметлубур я. Эхиримжи са шумуд йисуз гъвечIи кIелзавайбур патал сад-садан гуьгъуьналлаз адан вад ктаб акъатна. Чебни гьевеслу ийидайбур, хайи чIал чирунал гьалтайла, пара метлеблубур я. Абурукай садакай, «Пси-пси псайди» ктабдикай, са тIимил вахт вилик за куьруьдаказ жуван фикирар кхьенай.

ЦIийи ктабда гьар жуьре йисара авунвай са кьадар таржу­маяр гьатнава. Поэзиядин бязи таржумайрал акъвазин, гьикI хьи, и тема заз артух мукьвади я. Поэзияди зун вичел гьеле студентвилин йисарилай ялна. Идакай — жизви геж хьиз.

Вичин «руьгьдин симерик» хкIурай поэзиядин и ва я маса эсер таржума ийидай фикир атай касдин вилик акъвазнавай месэла муракабди я. ГьикI гурай и чи дуьшуьшда хайи лезги чIалал таржума ийизвай гафарин гьава? ГьикI гун анжах и са автордин гьавадиз хас кьетIенвал? Мисал яз, чпи саки гьа са девирда яратмишзавайтIани, урус литературадин А.С. Пушкин, М.Ю. Лермонтов, Н.А. Некрасов хьтин классикрин эсеррин гьава ухшарди, сад хьтинди туш эхир. Шиирдин вичин и гьава чIур тавуна, мана-метлеб бес гьикI дуьм-дуьз гурай? Къецепатан уьлквейрин авторрин шейэр, къайда хьанвайвал, урус чIалаз элкъуьрнавай текстерай таржума хъийизва. Маса жуьреда лагьайтIа, бинединни лезги чIалаз таржума ийизвай текстерин арада мад са автор гьатзава, яни бинедин текстининни арадал атанвай эхиримжи нетижадин, лезги чIалаз таржумадин, арада авай мензил са кьадар дегишарзава. Идани неинки текстинин вичин гьавадик, гьакI адан эвелан мана-метлебдикни артухан дегишвилер кутазва.

Мисал яз, Низами Генжевидин «Хамсе» («Пятерица» «Вад поэма») тешкилзавай эсерар фарс чIалай урус чIалаз са шумуд авторди элкъуьрнава. Гьавиляй бинедин текстеринни таржумайрин ара инкариз жедайди туш.

РагъэкъечIдай патан тIвар-ван авай шаиррин яратмишунри урус ва къецепатан уьлквейрин хейлин авторрин фикир желбнай. Зи библиотекада Низами Генжевидин эсеррин В. Липскерован, С. Шервинскийдин, Т. Стрешневадин, В. Державинан таржумайрин пуд том ава. Гьелбетда, и таржумачийрихъ гьардахъ вичин сирер, кIвалахдин къайдаяр авай, абуруни гьар дережада таржумайрин еридиз таъсир тавуна тазвачир. И гафар кхьидайла, за тIварар кьунвай таржумачийрин чIехи устадвилел ерли шак гъизвач, анжах бинедин эсеррин гьавада ва мана-метлебда са гьихьтин ятIани дегишвилер хьун мумкин тирди къейдзава.

Заз чидач, П. Фатуллаевади вичин таржумаяр бинедиз нин таржумаяр къачуна авунватIа (гьайиф хьи, ктабда фарс чIалай абур урус чIалаз элкъуьрайбурун тIварар кьунвач). Амма, гьар гьикI хьайитIани, Низами Генжевидин поэмайрай таржума авунвай чIукар чеб чпив гекъигайла, чал гуя асиррин деринрай шаирдин, чав мукьва касдин жанлу ван агакьзава. И кардайни заз Пакизат Фатуллаевадин таржумачивилин виниз тир дережа аквазва.

Ктабдин 3-чина сифте гафуна авторди кхьизвайвал, эвелимжи таржумаяр авунал ам лезги газетринни журналдин редакторри желбнай, яни абурун тIалабуналди писателринни шаиррин юбилейриз абурун бязи шейэр лезги чIалаз элкъуьрнай. Горькийдин тIварунихъ галай литературадин институтда кIелнавай, пешекар шаирдин ва писателдин тежриба хьанвай Пакизат Фатуллаевадивай и тIалабунар рази жедай дережада кьилиз акъудиз алакьзавай.

Вичин яратмишунрин рекье авай Фатуллаевадин таржумачидин устадвални къвердавай артух жезвай. Авайвал лугьун: Шаркь патан шаирринни писателрин шейэр и тегьерда къешенгдиз хайи лезги чIалаз элкъуьриз хьуни, Фатуллаевадин и жигьетдай зурба алакьунри зун, гьейранарайди хьиз, шадарни авуна. Ада таржумайра ишлемишнавай гзаф гафари зи словардин запасни девлетлу авуна. За адаз чухсагъул лугьузва!

Гьайиф хьи, Европадин шаиррин эсеррикай ктабда анжах Уильям Шекспиран са сонет гьатнава. Им иллаки чи йикъара вичи хцидаказ ванзавай машгьур 66 лагьай сонет я. Фикирдиз къвезвайвал, лезги чIалаз ам С. Маршакан урус таржумадай элкъуьрнава. Самуил Маршакан таржумайриз хатIунин ва мана-метлебдин къешенгвал хас я. Хиве кьазва: и сонет за гьам лезги, гьам урус чIаларал са шумудра кIел хъувуна (кIел хъувуник квай затI я!). Вични гьар сеферда сонетда гьатнавай фикирдин деринвили тажубариз, чIехи шаирдал гьалтай девирдин татугайвили рикI тIариз.

Все мерзостно, что вижу я вокруг,

Но как тебя покинуть, милый друг! —

гьарай акъатзава ажалдиз эверзавай шаирдай. Вучиз лагьайтIа, адахъ вич элкъуьрна кьунвай алчахвилериз килигдай къуват амач.

Хъфидай зун, къведачиртIа чи кьилел и мусибат:

Вун, кIаниди, тек амукьда — кур жеда  чи  муьгьуьббат.

Гьихьтин бедбахтвилин музыка ва гьихьтин дерин мана ава сонетда! С. Маршаканни П. Фатуллаевадин таржумайра и сонетди гьахъсуз дуьньядай хъфиз кIанзавай, амма кIаниди текдиз таз тежезвай шаирдин чIехи муьгьуьббатдиз лагьанвай гимнди хьиз ванзава…

А.С. Пушкинан «Анчар» шиирдин таржумадал акъвазин. Зи фикирдалди, мана дуьз татанвай тек са чка: таржумада анчар тар «гьайбатлу къаравулдив» гекъигун авач. Инал зи ри­кIел фад алатай студентвилин йисарай са хуш агьвалат хквезва, ам Фатуллаевадин цIийи ктабдикай зи веревирдерихъ галаз алакъада ава. Эвелдай гъавурда тун герек къвезва. Ихтилат шаирри гагь-гагь чпиз ихтияр гузвай «шииратда азадвилерикай» я (поэтические вольности). Вичикай шииратдин словаррани лагьанвай и азадвилер алай девирдин шаиррин эсеррани гьалтзава. Ихьтин азадвилерик гаф куьруь авун, гьакъикъатдив кьан тийир тешпигь гъун, ритм дуьз хьун патал рифмадин кIалуб дегишарун, ударение тайин­ слогдал тахьун ва ихьтин маса крар акатзава. Шаирдиз-тар­жу­мачидиз, гьелбетда, вири и жебехана ишлемишдай ихтияр­ ава, гьикI лагьайтIа, таржума авун вични яратмишунин кIва­лах я…

Винидихъ вичикай лагьанвай «хуш агьвалатдал» хквен.

Филологиядин факультетдин студент яз, вични гьихьтин — кIелунра агалкьунар авай ва гьа дережада темпелни тир заз муаллим Иван Семенович Короткова «Поэтические вольности в языке поэтов второй половины XVIII века» курсунин кIвалахдин тема къачун теклифна. Дуьз лагьайтIа, и темадикай заз, гележегдин филологдиз, гьич хабарни авачир. Маса чара амачир: жуван темпелвал яргъазна, зун кIва­­лахдив эгечIна. «Шииратда азадвилерин» темади зун къвердавай ашкъиламишна. «ЧIехи илимдин» хийир патал — а чIавуз заз гьакI авай, и фикирдал зун Иван Семеновичани мукьуфдивди гъанай — яргъалди библиотекайра ацукьзавай за «шииратда азадвилер» ахтармишунихъ галаз санал XVIII асирдин шаиррин яратмишунарни чириз эгечIна. Зун са бязи лекцийра тежезвайди кьатIай декандин замес­тителди садра зун филфакдин дегьлизда акъвазарна, чин атIугъна, лагьана: «Азизханов, заз тарсара валай фад-фад заочникар аквазва». Зун рикIивай илимдал машгъул тирдан гъавурда тваз алахъунрин чIалахъ, гьелбетда, ам хьанач, галаз-галаз тарсар ахъаюнай заз стипендия атIунин къурхудин ванни атана.

Курсунин кIвалах жуван илимдин руководителдив вахкана, тарсариз хтай за гила мад са «илимдин» кIвалахдикай фикирзавай. Гьи кьадар зун аламат хьанай, садра Иван Семеновича, кафедрадиз эверна, заз сир ачухдай тегьерда малумарайла: «шииратда азадвилерикай» зи кIвалахди са вучтин  ятIани конкурсда сад лагьай чка кьунва, гила зун Ленинграддиз, Герценан тIварунихъ галай пединститутда жедай Вирисоюздин илимдинни тежрибадин конференция­диз фин лазим я.

Са тIимил вахтунилай зунни чIехи курсунай мад кьве руш поездда аваз Москвадиз, анайни Ленинграддиз фена. Конференциядал чи пудан докладарни хъсандиз кьабулна, гуьгъуьнин кьве юкъуз чун, мугьманар,  «культурадин меркездин» лайихлу чкайрихъ галазни танишарна.

Гьа идалди махуниз ухшар и агьвалат акьалтIун герек тир, анжах адахъ  гуьзлемиш тавур эхирни хьана. Мад са арадилай институтдин ректор А.М. Мегьамедован къарардалди заз хкажнавай стипендиядин кьадар премия гана.

Са йисалай «шииратда азадвилерикай» курсовой кIва­лах зи дипломдин кIвалахдин бинеда гьатна, амни за агалкьунралди хвена.

Ингье, Пакизат Фатуллаева ва адан абурлу ктаб себеб­ яз, яргъал студентвилин йисар рикIел хтана зи… Чаз камал­эгьлийри тарсар гузвай: Иван Семенович Короткова, Людмила Ивановна Щоцкаяди, Агьмед Мегьамедович Мегьамедова, Ангелина Петровна Коссовича ва хейлин маса муаллимри. И тIварар заз лугьуз тежер кьван багьа я…

Акьуллу ктаб мадни квелди багьа я лагьайтIа, ада чав фикир ийиз, рикIел хкиз, гекъигиз тазва, гьиссер уяхарзава. Къенин юкъузни гьакI я, гьайиф хьи, къиметда маса затIар аватIани, гьуьрмет маса жуьре инсанриз ийизватIани…

ЧIехи итиж аваз, за Муса Жалилан, Георгий Кайтукован, Раиса Ахматовадин, Пирмегьамед Касимован, Расул Гьамзатован, Фазу Алиевадин, Кадриядин ва бязи масабурун шииррин таржумаярни кIелна.

КьатIун тавуна амукьнач: Фазу Алиевадин эсеррин таржумайри ктабда амай авторрилай еке чка кьунва. За фикирзавайвал, Алиевадин яратмишунар Фатуллаевадиз чпин руьгьдалди, гьиссералдини рангаралди мукьва я.

Халисан шаир — гьамиша халкьдин трибуна, халкьдин дердийрикайни мурадрикай лугьузвай кас я. Гьа ихьтинди тир Фазу Гьамзатовна, вичин гафуниз чIехи политикрини кваз яб гайи. Гьа ихьтинди яз за датIана кьабулзава респуб­ликадин кьисметар гьялзавай вахтара кисна акъваз тавур Пакизат Бейдуллагьовнани.

Гзафбурун рикIел алама жеди, гьихьтин къиргъин къа­рагънайтIа, республикадин чIехи начальникар кисна, чкадин чиновникарни хаинвилелди къерех хьана, Самурдин тамай адаз вичиз бес тежезвай яд тухудай планар кьилиз акъудиз эгечIай вахтунда ва гьикI а чIавуз Пакизат Фатуллаевади къизгъин гьиссеривди, инкар тежервал вичин гаф лагьанайтIа…

ЧIехи гьевесдивди мад ва мад кIел хъувунай за Фазу Алиевадин эсеррин таржумаяр. Абурукай «Насигьатар» шиир заз кьилди къалуриз кIанзава. Гьатта ихьтин фикир къвезва: и «Насигьатар» Дагъустандин вири чIалариз таржума авун, эвленмиш жезвай вири жегьилрив хуралай чириз тун лазим я, — гьа жуьреда ана чи халкьарин акьул-камал гьатнава.

Фазу Алиева халкьдин шаир, гзаф миллетрин Дагъус­тандин гьи пипIе хьайитIани, багьа мугьман тир. Ам зи хайи Чеперин хуьруьз машгьур Цуькверин суварикни атайди я. Фазу Гьамзатовнади рикIел хкидайвал, вичин уьмуьрда виридалайни ири гъетер адаз Ахцегьа акунай, дуст дишегьлидин кIвале амукьна, йифиз къавал экъечIайла…

Пакизат Фатуллаевадилай таржумайра «вичин авторрин» руьгьдин гьалар лап гьа авайвал къалуриз, таржумаяр бинедин эсеррив лап мумкин тир кьван агакьариз алакьнава. Идани, за винидихъ къейд авурвал, таржумачидин вини дережадин устадвиликай лугьузва.

Шаирди залай гъил къачурай, инал за жуваз шаир-акмеист, советрин поэзиядин таржумадин школадин бине кутур Михаил Леонидович Лозинскийдин кIвалахдай са чIук гъидай ихтияр гуда.

«Инсандин генийдин виридалайни чIехи агалкьунар, инсандин фикир-хиялдин аламатардай цIийиз ачухарнавай кьатIунар, гьиссдин сирлу деринар гафуна гьатнава. Вични а жуьреда, ана тайин чкадал алачир са нотади лагьанвай фикир гуя цифедик кутазва, лагьанвай гьисс кесибарзава.

Гьа ина ава поэзиядин яратмишунрин чIехи татугайвал: инсаниятдин вири мана-метлеб анжах са халкьдиз ачух жезва, вич патал шаирди кхьизвай, мадни а чIал чидай маса тIимилбуруз.

Амай чIехи искусствойриз — пластикадин искусствойриз ва музыкадиз — милли, чIаларин сергьятар чин тийирла, виридалайни къадим ва, белки, виридалайни гужлуди — поэзия гъурбатда лалдаз элкъвезва.

Шаиррин и сергьятрилай элячIиз алахъунрин, чара чилера акъатзавай чешмейрин «гьавайрин цив» мукьва жез гьавалат хьунин ва абурай чпин искусстводин къизилдин ведройра цана, жуван ватандиз хкиз кIан хьунин гъавурда акьазва».

Шаирар шаиррилай-таржумачийрилай гьамиша пара­ я. Шаир-таржумачи лап кьериз гьалтзавай пешейрикай я, гьавиляй адан метлеб мадни артух жезва. Шаирри-тар­жумачийри, бажарагълу дипломатри хьиз, халкьар чеб чпиз мукьва ийизва. Хъсан тир гьабурулай, шаиррилай-тар­жумачийрилай, дипломатри чешне къачузвайтIа, аквар гьалара, низ ва квез чпи къуллугъ авун лазим ятIа михьиз рикIелай алуднавай…

Шаир, таржумачи, публицист Пакизат Фатуллаевадин яратмишунрин биографиядин и гьар са рекьикай яргъалди лугьуз жеда. Адан яратмишунрин лабораториядин сирер литературадин кIвалахда регъуьз-кичIез эвелимжи камар къачузвай жегьил несилдал агакьарун герек я.

Гьа ихьтинбур хьана зи са бязи веревирдер (абуру чан гъайи рикIел хкунарни), Пакизат Фатуллаевадин «Гафунин сир. Таржумаяр» ктаб кIелайла, арадал атай.

Алюсет  Азизханов, публицист

Урус чIалай.