Малум тирвал, уьлкведин агьалийри­ гьар йисуз Россиядин жегьилрин­ югъни къейдзава. И юкъуз жегьилри рикIи­вай ял ядай, шадвалдай мярекатар тешкилзава, чпин жаванвилиз сейр хъийизва, гележегдихъ умудар аваз камар къачузва. ГьикI лагьайтIа, чизва, государстводи жегьилрин гьакъиндай къайгъударвал чIугвазва, пака­ уьлкведин экономика, яшайиш, культура вилик тухун, цIийи шегьерар эцигун, рекьер туь­кIуьрун, илимда цIийи гаф лугьун, алемдин сирерай кьил акъудун абурун хиве гьатзава эхир.

Виридахъ хьиз, и суварихъни вичин тарих ава. Советрин Союздин кьиле акъвазнавай руководителарни жегьилрилай гзаф крар аслу тирдан гъавурда хъсан авай. Гьавиляй СССР-дин Министррин Советди­ 1958-йисан 7-февралдиз «Советрин жегьилрин югъ тайинарунин гьакъиндай» Указ акъуднай.

Къейд авун лазим я хьи, Советрин Союз чукIурайла ва уьлкведа базардин экономикадиз, азад гьалариз рехъ гайила чIехи пай жегьилар чеб-чпин ихтиярда гьатна. Коммунистрин партиядин сиясатдизни, идеологиядихъ галаз алакъалу яржаризни кIур ганвай эхир. Ихьтин гьалара жегьилар маса терефдихъ алатун мумкин тир. И карни фикирда кьуна жегьилрин сувар къейд ийидай­ тайин­ са югъ тестикьарунин лазимвал акуна. 1993­-йисан 24-июндиз Б.Ельцина «Же­гьилрин югъ сувар хьиз кьиле тухунин­ гьа­къиндай» Указдал къул чIугуна ва 27-июнь Россиядин жегьилрин югъ тирди малу­марна.

Уьлкведин Президентди ва РФ-дин Гьукуматди кьил кутуналди, эхиримжи йисара жегьилрин гьакъиндай тухузвай сиясат бегьерлуди, менфятлуди жезва. Федеральный «Россиядин жегьилар» программа кардик кваз са шумуд йис я ва адан сергьятра аваз уьлкведин вири регионра бажарагълу, кар алакьдай жегьилриз кIелдай, илимдал, бизнесдал, карчивилел, спортдал машгъул жедай, производствода цIийивилер твадай ва маса хийирлу крара иштиракдай, чеб къалурдай гегьенш рекьер ачухнава. Жегьилри абурукай менфятни къачузва. Уьлкведин регионра гагь сана, гагь масана бажарагълу жегьилриз чпин фикирар, мурадар кьилиз акъуддай мумкинвал гузвай жуьреба-жуьре программаяр, мярекатар тешкилзава. Абурук форумар, фестивалар, конкурсар, саммитар акатзава. Абурукай Дагъустандин же­гьилрини гьевесдивди менфят къачузва.

Образованидин жегьилрин «Каспий» форум 2011-йисуз  гьуьлуьн къваларив гвай уьлквейрин ва РФ-дин регионрин жегьилрин арада дуствилин, амадагвилин, сада-садаз чпин тежриба чирунин, куьмек гунин ва виликди фидай рекьер жагъурунин мураддалди тешкилайди тир. Алатай йисара адан кIвалах себеб яз гзаф жегьилриз чпин уьмуьрдин, пешедин рекьер хкядай, алакьунриз, бажарагъдиз мадни рехъ ачухдай мумкинвал хьана.

Мисал яз, шазан Россиядин гзаф регионрай форумдал кIватI хьанвай жегьилри 15 хилез талукь проектар теклифна. Темаяр саки вири итижлубур, фикир желбдайбур тир: «Государстводин къайгъударвилихъ игьтияж авай жегьилриз куьмек гун», «Жегьилар массовый информациядин такьатра кIвалахунал желб авун», «Жемиятдин организацийрихъ ва гьерекатрихъ галаз алакъаяр арадал гъун ва абуруз куьмек гун», «Бажарагълу жегьилриз яратмишунин рекьер ачухун», «Сагълам уьмуьр тухунал ва спортдал гзаф жегьилар желб авун», «Рекьелай алатнавай, хаталу гьерекатрик акатнавай жегьилрихъ галаз кIвалах тухун», «Жегьилрик хизандин адет хьанвай лап къиметлу ивирар кутун…»

Форумдал 15 номинациядай жегьилрин проектриз килигна ва нетижада­ 16 кас гъалибчияр яз гьисабна. Абуруз санлай къачурла 4 млн манатдилай виниз пулар гана. РД-дин Гьукуматдин Председателдин заместитель Муслим Телякавова гъалибчийрив пулунин сертификатар вахкана. ГьакIни яратмишдай, спортдин, гуьрчегвилин ва медиадин конкурсра гъалиб хьайибурни къиметлу пишкешралди къейдна.

Къейд ийиз кIанзава, ватанпересвилин тема, дугъриданни, кьилиндаз элкъвенва. Иштиракчийри Нурбагьандоврин памятникдал цуьквер эцигна. Ахпа абур Вирироссиядин жемиятдин «Гъалибвилин гуьгьуьллубур» гьерекатдин векилрихъ галаз гуьруьшмиш хьана. Эксперт Алия Набиуллинади абур «ЧIехи Гъалибвал», «Несилрин алакъаяр», «Зи Гъалибвал», «Чи гъалибвилер», «Медиагъалибвал» ва «Зи тарих» хилерихъ галаз танишарна. «Медиагъалибвиликай» рахайтIа, волонтерри социальный сетра вирида итиж ийидай контент гьазурна. Абуру гьакI тарихдин вакъиайрикай гьакъи­къидаказ кхьинай, жегьил несил тарихдин месэлайрин гъавурда дуьз тунин гьакъиндайни жаваб гузва.

Гуьруьшдин сергьятра аваз, «Гъалибвилин волонтеррин» международный медиашколадин регьбер Даниил Кирпиченкоди форумдин иштиракчияр ватанпересвилин гуьгьуьллу (волонтервилин) гьерекат гьикI гегьеншардатIа, гьерекатдин кьилин макьсад вуч ятIа, гьадакайни лагьана.

Важиблу кар давамарун яз «Ватанпересвилин тербия гудай менфятлу къайдаяр» темадай совещание тухвана. Ана РД-дин жегьилрин крарин рекьяй министрдин замес­ти­тель Сиражудин Гьалимова, Дагъустандин­ ва­танпересвилин центрадин директордин ве­­зифаяр тамамарзавай Рамазан Мегьамедова, жемиятдин «Рекьин тийир полк», «Росрекон», «Юнармия», «Гъалибвилин во­лонтерар» организацийри, республикадин шегьеррин ва районрин муниципалитетрин къул­лугъчийри иштиракна. Акьалтзавай несил ватанпересвилин руьгьдаллаз тербияламишунин карда ишлемишдай такьатрикай­, кIвалахдин тежрибадикай гзафбуру лагьана.

Лугьун лазим я хьи, форумдин сергьятар гегьеншбур я. Иштиракчийриз Россия­дин гуьгьуьллубурун ва «Рекьин тийир­ полк» ООД-дин крарикай суьгьбетна. «Дагъустанда къени крар ийизва» проект­дихъ галаз танишарна.

Пятигорскда 2009-йисалай Вирироссиядин жегьилрин «Машук» форум кьиле тухузва. Дагъустандин жегьиларни гьар йисуз­ адан иштиракчияр я. Шазни аниз Дагъус­тан­дай вишелай виниз ксар фена. Къейд авун лазим я хьи, «Машукдин» онлайн-программада 580 дагъустанвиди чпин проектар теклифна. Абурукай  пуд сменада лап чешнелу, метлеблу проектрин иесийриз иштиракдай мумкинвал хьана. РД-дин жегьилрин крарин рекьяй министерстводин векилди лагьайвал,  Дагъустандин жегьилри «Машукдиз» еке итиж ийизва ва алатай йисуз абуру кIуьд хиляй пара итижлу проек­тар гьазурнавай. Сад лагьай сменадиз фейи чи гадайрини рушари форумдин сергьят­ра аваз тешкилнавай саки вири конкурсра, акъажунра иштиракна, кIвенкIвечи чкаяр кьуна, лекцийра, мастер-классра активвал къалурна. Грантрин кьилин конкурсдани чпин проектрихъ галаз танишарна. Конкурс­да 13 проект гъалиб хьана ва абуруз санлай къачурла 4,909 млн манат чара авуна.

Чи жегьилар халисан ватанпересар, уьт­­­квем рухваяр тирди абуру 2022-йисан 24-февралдиз малумарай военный махсус серенжемда гуьгьуьллувилелди­ ва жуьр­этлувилелди иштиракзавай къайдади успатзава. Къейд ийин хьи, Донбассдин шегьерар, хуьрер Украинадин миллетбазрикай, фашистрин чIулав гьерекатрикай, гужарикай хуьн, азад авун патал гатIунай махсус серенжем уьлкведин вири агьалийри, гьа гьисабдай яз дагъустанвийрини, разивилелди кьабулна.

Уьлкведин жегьилриз чпин кар ачухун,­ ри­кIин мурадар кьилиз акъудун патал жуь­ре­­ба-жуьре хилерай грантар теклифзава­. Абурун сагьибар хьун патал жегьилрин фо­румар тешкилзава. Абурук акатзава: Ставрополдин­ крайдин «Машук», Хабаровскдин крайдин «Амур», Дагъустандин «Каспий», Крымдин «Таврида», Клязмадин «Фикиррин мулкар», Оренбургдин областдин «Евразия», Иркутск­дин «Байкал», Твердин «Селигер», Красноярскдин крайдин «Бирюс», Самарадин «Волга»…

Ингье жегьилрин йикъахъ алаз алакъа­лу­­ яз Красноярскда «Бирюс «Чна гъалибвал къазанмишда» лишандик кваз форум кьиле фида. Ам са гьафтеда давам жеда. Ана Да­гъустандин жегьилрини иштиракда. Форумдин кьилин метлеб жегьилрин майданда­ физический культура, спорт вилик тухуникай, сагълам уьмуьр гегьеншаруникай иба­рат я. И жигьетдай Дагъустандин же­гьилрихъ хъсан тежрибани, агалкьунарни ава. Абуру чпин тежриба Россиядин жегьилриз раижда.

Са варз вилик РД-дин жегьилрин крарин рекьяй министр Камил Саидов же­гьилрин крарин рекьяй Федеральный агент­­­стводин руководителдин заместитель Да­мир Фаттагьовахъ галаз гуьруьшмиш хьа­на.  Абуру республикада государстводин­ жегьилрин сиясат уьмуьрдиз кечирмишунин, жегьилар карчивилел желб авунин ва рес­публикадин муниципалитетра жегьилрин­ мумкинвилерикай, бажарагъдикай, ала­кьун­рикай менфят къачудай шартIар тешкилуникай веревирдер авуна.

Камил Саидова къейд авурвал, жегьил­рин сиясат уьмуьрдиз кечирмишунин 2022-йисан нетижайрай Дагъустан уьлкведа лап хъсан 10 региондин арада гьатнава. Им лап хъсан делил я. Республикада исятда жегьилриз чпин алакьунрикай, бажарагъдикай менфят къачудай, вилик фидай хейлин мумкинвилер гузва.

Августдиз Крымдани Севастополда «СтартАрт» тIвар алаз креативный индустриядин хиляй жегьил карчийрин фестиваль тешкилзава. Ана фотографривай, видеооператорривай, режиссерривай, дизайнерривай, модельерривай, урбанистривай, диджейривай, SMM ва ИТ-пешекарривай, блогерривай иштиракиз жеда. Фестивалда иштиракдайбур хкягъун патал 13-майдиз Ма­хачкъалада Кеферпатан Кавказдин федеральный округдин жегьилрин проектрин конкурс (15 хиляй ва 14 йисалай 35 йисалди авайбурун арада) тухванай. Чпин метлеб­лу проектар 19 касди хвена. Абуру чпин проектар (6 млн манатдилай виниз къимет авай) Дагъустанда уьмуьрдиз кечирмишда. «СтартАрт» фестивалда чи республикадин жегьил карчийрини, са рахунни алач, чпин алакьунар къалурда.

Спортдал хьиз, республикадин жегьилрин рикI искусстводални ала. И карни гьар йисуз тешкилзавай «Студентрин гатфар» фестивалди успатзава. Студент­рин гала-концерт Къумукьрин муздрамте­атрдин залда кьиле фена. Дагъустандин саки вири­ вузрин векилри чпихъ манияр лугьунай, кьуьлер авунай, шиирар хуралай кIе­лунай, КВН-да къугъунай еке алакьунар­ авайди къалурна. Тамашачийри абуруз гье­весдив­ди капар яна. Лап хъсан, устадлу студент­рин манийрихъ Пермь шегьерда кьиле фейи Вирироссиядин «Студентрин гатфар» фестивалдиз атай тамашачийрини яб акална, чи гадайринни рушарин туьнт кьуьлерал гьейранвална.

Тестикь хьанвайвал, 14 йисалай 35 йисал къведалди яш хьанвай агьалияр жегьилар яз гьисабзава. Къе чаз авай делилралди, Россиядин Федерацияда 32 миллиондилай виниз жегьилар ава. Абуру кIвалахзава, кIелзава, илимдин рекьяй ахтармимшунар ийизва, яратмишзава. РФ-дин образованидин ва илимдин министерстводин делилралди, Россиядин гьар вад лагьай жегьил агьалиди учебный кьилин ва юкьван идарайра кIелзава.

Гьелбетда, обществода жегьилриз талукь вири месэлаярни пайгардик ква лугьуз жедач. Бейкарвили, тирякдин, пIапIрусдин, ичкидин таъсирдик акатуни, экстремизмдин, терроризмдин, миллетчивилин терефдарар­ хьуни  гьукуматдик, общественностдик секинсузвал кутазва. И татугайвилерин вилик­ пад кьун патал государстводин талукь органри, идарайри герек серенжемарни кьабулзава. Идан гьакъиндайни эхиримжи кьвед-пуд йисуз уьлкведа кьиле физвай дегишвилери ва жегьилри чеб обществода тухузвай тегьерди шагьидвалзава.

Дагъустандикай кьилди рахайтIа, эхиримжи вад йисуз республикада уьмуьрдин дережа хкаж хьанва. Къе Дагъларин уьл­кведа са миллионни зуралай виниз жегьилар ава. Им еке къуват я. Абурукай цIи 30 агъзурдав агакьна рушарини гадайри юкьван школаяр куьтягьнава ва абурун вилик уьмуьрдин гегьенш рекьер ачух жезва. Школайра  исятда 800 агъзурдалай виниз  жаванар ава.  РД-дин Кьили, Халкьдин Собраниди, Гьукуматди жегьилрин тереф гьар са карда хуьдай сиясат тухузва.

Лугьун лазим я хьи, республикада жегьилри кьил кутазвай хъсан крар гзаф жезва. Абурук РД-дин Кьилин куьмекчияр, общественный крар тамамарзавайбурун гьерекат, волонтеррин дестеяр, жегьилрин пар­­­ламент, общественный палатадин жегьилрин къефле ва масабур акатзава. Абуру амай жегьилризни чешне къалурзава ва санал зегьмет чIугурла секинсузвал кутазвай хейлин месэлаяр гьялиз жедайди субутарзава. Са рахунни алач, жегьилри чпиз тешкилзавай мумкинвилерикай гъавурда аваз менфят къачуда ва уьлкве, республика абад, мублагь авунин мураддалди инанмишвилелди виликди еримишда.

Нариман  Ибрагьимов