Ахлакь, эдеб. И гафари алай девирда чакай гьар садан, вири жемятдин руьгьдал фикир желбзава. Вучиз къе инсанар, инсанвал квадарна, эдебсузвилин, низамсузвилин рекье гьатнава? Себеб вуч я? Белки, им инсандин хсуси тербиядин бегьер ятIа? Я тахьайтIа, им чун Аллагьдиз акси хьайи йисарин нетижа ятIа? Чун умудлу я хьи, и ва маса суалриз мукьвал-яргъал алимри атIай жавабар гуда, алай девирдин ва гележегдин четинвилерай экъечIдай махсус рекьер къалурда.
Къе са кьадар инсанар инсаниятдин руьгьдин хъсан хесетриз мукьва хъжезва, Къуръанда ва диндин маса ктабра къейднавай весийриз вафалу жез эгечIнава.
Амма, лугьун лазим я хьи, лап дегь заманайрилай инихъ гьар са халкьдиз диндин ахлакьдихъ галаз сад хьиз милли ахлакьни малум хьана. Мисал патал, педагогикадин илимдиз инсаниятдин тарихда дурумлу чка кьунвай грекринни римлуйрин, туьркверинни ингилисрин, монголринни японвийрин, французринни немсерин ва са кьадар маса миллетрин инсан тербияламишдай махсус къайдаяр малум я. Гьар са миллетди вичин ахлакьдик мукьвал ва яргъал халкьарин чешнелу ивирар кужумна, вичин хсуси яшайишдин, ар-эдебдин, ягь-намусдин, ацукьун-къарагъунин тежриба гуьнгуьна туна, мягькемарна ва жегьил несилрал агакьарна. Дагъустандин тарихдиз къе аваррин, даргийрин, къумукьрин, Къази-Къумухдин милли адетар хьтин тербиядин къайдаяр ачухарзавай кIватIалар малум я. Лезгийрикай рахайтIа, чи халкьдин тербиядин тежрибадин къайдаяр — Куьре округдин адетар — Ярагъ Мегьамедан, Алкьвадар Гьасан эфендидин ва са кьадар маса кIватIалра гьатнава. Абурукай виридакай вахт-вахтунда кьилди-кьилди лугьун лазим я.
Чи фикир къе са ктабди, «Пачагьриз аманат» кьил алаз чапдай акъатнавай дегь заманайрилай инихъ арадиз атанвай Арабистандин халкьарин ахлакьдин кIватIалди вичел желбзава. Вучиз лагьайтIа, и кIватIалда неинки мусурман халкьарин къанажагъ къалурнава, гьакIни чи чIехи бубайри веси авунвай дуланажагъ дуьз тухудай инсанвилин рекьер-хуьлерикайни раханва. На лугьуди, и гафар-келимаяр лап гьа къенин йикъаз хасбур я! Гуя акI я хьи, дегь заманайрин гуьзгуьдай чи ата-бубайриз къенин югъни акунай! ТуштIа, къуй гьар са касди агъадихъ къалурнавай меслятар вичин уьмуьрдив, вичи-вич тухузвай къайдайрив гекъиграй. Вуж гьахъ, вуж батIул ятIа, гьар сада вичи вичиз веревид авурай.
«Пачагьриз аманат» лагьай гафари къуй куьн перт тавурай. Аквар гьаларай, дегь заманайрин арифдарри, ахлакьдин кIватIалдиз тIвар гудайла, тек са пачагьвалзавай ксар ва кьилди гьакI вири инсанар фикирда кьунва. Бес гьар са инсан вич вичин, вичин хизандинни аялрин, кIвалин-къулан, мал-эменнидин пачагь тушни? Идалайни гъейри, бес гьар са касдиз гуьзгуь тир, писни хъсан ачухарзавай, халис инсан жез куьмек гузвай, кутугай уьмуьр теклифзавай тарихдин гьакъикъат — им пачагьриз аманат тушни?
Гьаниз килигна, гьуьрметлу ватанэгьлияр, «Пачагьриз аманат» кIватIалдай къачунвай бубайрин важиблу весияр, тартиб хвена, таржума авуна, квел агакьарун за жуван пак буржи яз хиве кьуна.
Ингье, асиррилай асиррал атана, чал агакьнавай чи ата-бубайрин весийри — камаллу келимайри вуч лугьузватIа.
— Кьуд кар кьуд шей галачиз жедач: гьахъвал гвачиз, пачагьвал ийиз; дуствал авачиз душмандал гъалиб жез; муьтIуьгъ тахьана, гьуьрмет-кIанивал къазанмишиз; сабур авачиз, мурад кьилиз акъудиз.
— Дуьа ийидайла, кьуд затI тIалабна кIанда: дустунин ачух гъил; жувавай хъсанвал ийиз алакьун; яшайиш абаддай гьакъисагъвал; Аллагьдин бендейрин язух атун.
— Кьуд кIвалах тавуртIа, хъсан я: вижесуздал кар тапшурмишун; алчахдаз хъсанвал авун; кар-кеспида тади къачун; чIуру рекье гьатун (пад-къерех ягъун).
— Кьуд шейини гьар садал абур гъида: гьахъвилини дуьзвили; милайимвилини акьулди; сабурлувилини секинвили; ягьдини намусди.
— Кьуд шейина гьукумдин мягькемвал ава: гьахъвилени жуьрэтлувиле; инсанвилени мергьяматлувиле; гьевеслувилени жумартлувиле; регьимлувилени язух атуна.
— Кьуд шей бахтлувилин замин я: михьи диб; михьи рикI; михьи хиял (фикир); михьи (чарадан малдал тефидай) гъилер.
— Кьуд шейини инсан бахтсуз ийизва: масадаз душманвал авуни; лавгъавал авуни; къанихвал авуни; гьашервал авуни.
— Кьуд шей, тIимил хьайитIани, чIехи я: душман; цIай-тIурфан; кефсузвал (азар); чирвал (илим).
— Кьуд шейини кьуд шей арадал гъизва: терсвили — русвагьвал; буьгьтенди — душманвал; ажугъди — курпашманвал; кагьулвили — туькьуьл кьисмет.
— Кьуд шейини инсан зайифарзава: душманар бул хьуни; буржар бул хьуни; дишегьлияр бул хьуни; кесиб архаяр бул хьуни.
— Кьуд шейини кьуд шей тергзава: хатур хуни — хъсанвал; гьахъсузвили — къудратлувал; суст хьуни — гьукум; лавгъавили — кIанивал.
— Кьуд шей кьулухъ элкъуьриз хъжедач: сивяй акъатай гаф; чIемерукдай ахъаяй хьел; алатай уьмуьр; гъиляй акъатай мумкинвал.
— И кьуд шей кьуд касдихъ жедач: рикIин михьивал — тапрукьдихъ; агьваллувал — мутIлакьдахъ; секинвал — пехилдахъ; гьайбатлувал — чIуру ният авайдахъ.
Шайдабег Мирзоев,
Даггоспедуниверситетдин профессор
