Чи школа “цIий­и­­­кIа” туь­кIуьр хъувуникай, ана физвай “реформайрикай” рахаз (сифте нубатда гьукумдин вини мертебайра) 25-30 йис жезва, эхир гьихьтинди ятIа, малум туш. Гагь-гагь чахъ светский, яни дуьм-дуьз илимар чирдай мектеб, амукьдатIа лугьудай суални къвезва. Тайин жаваб жагъизвач.

Зи вилик 1991-йисан 12-январдиз акъатнавай “Коммунист”  (гилан “Лезги газет”) ква. Адан 3-чин республикадин образованидин къуллугъчийрин конференциядай кхьенвай “Образование — государстводин кар…” тIвар алай зи репортажди кьунва. Гилан чи газетдин саки 3 чин. Тарихдай малум тирвал, 1991-йис Советрин государстводин эхиримжиди, “перестройка” лугьудайдан лап вини ку­кIуш­динди хьана. И йисан эхирда чи цIийи “демократри” — “перестройкадин архитекторри” социализмдин къурулушдин вири агалкьунрилай цIар чIугуна.

Бес образование, мектеб,  прог­раммаяр, учебникар, методикаяр социализмдинбур яз тадайни?

Муаллимар куьгьнебур амай. Амма цIийиз гьазурзавай муаллимар   социализмдин эрзиманрикай, халкьдин игьтияжрикайни итижрикай, гьатта Ватандин тарихдикайни бес кьадар чирвилер авайбур туш. Гьавиляй тушни Ватандин ЧIехи дяведин виридалайни паклу гъалибвилер, чи игитрин крар “герек авайбур” тушир, Ленинград, Сталинград, Москва немсерин гъиле тунайтIа, чна фадлай “Бавариядин пиво” хъвазвайди тир, чи яшайиш Америкадиндалайни хъсанди жедай лугьузвайбурун несилар арадал къвезвайди. Ихьтин­буру бес чи культура, образование (гьатта социализмдин идеалар квачизни) виликди тухудани?..

Чун 26 йис идалай вилик кьиле фейи муаллимрин конференциядал хквен. Анал а чIаван “ДАССР-дин халкьдин образованидин гьа­къин­дай” закондин ва чи “Милли школа виликди  тухунин  цIийи  концепциядин” проектриз килигнай. А чIаван бязи фикирар, къейдер за мад сеферда рикIел хкизва. ГьикI хьи, къенин юкъузни чи вилик квайбур гьа конференциядал кьабулай кьилин документар я.

“Школа кьулухъ галамукьунин асул себеб, — къейднава образованидин а чIаван министрдин докладда, — адаз эхиримжи цIуд йисара лап тIи­мил финансар, чебни маса хилериз чара авурдалай кьулухъ амукьайбур хгун я”. (Гила масакIа хьанва жал?)

Мад са къейд: “Республикадин школаяр гзаф четин шартIара ава: кьвед, пуд, гьатта кьуд сменада тарсар физвай чкаярни ава”. (Са чи меркезда авай школайрал вил ве­гьейтIа­ни, гьалар дегиш хьанвайди аквадач). Са классда 40 аял ацукьарнавай школаяр ава чина.(?)

Мад са къейд: “Къуватлу эконо­мика хьана кIанзавай уьлкведихъ гьахьтин къуватлу школани хьун герек я…” (Вуч хъсан къейд! Амма чун гилани залан кризисда ама).

Мадни къейд:  “Вири инсаниятдин илимда хьанвай цIийи агалкьунар чирунихъ галаз сад хьиз, чаз жу­ван халкьдин тарих, культу­ра, чIал, хъсан адетар, сеняткарвилер чирунин, абур кIвачел акьалдар хъувунин важиблувални ава. Чи  школадихъ вичин милли руьгь, милли къилихар, милли акунар хьун чарасуз я…” (Умудар гьикьван хъсанбур я! Амма я ахьтин ктабар, я программаяр, я ахьтин институтарни гьелелиг авач).

Генани са къейд: “Педагогический коллективар ва школаяр чпи шей гьасилзавай ва чирвилер гузвай коллективриз ва идарайриз элкъуьрна кIанзава”. Яни, докладчиди къейд авунвайвал, школайрин ихтиярда бес кьадар чилер, кьилдин карханайрин цехар, тадаракар, машинар туна кIанзава… Ахьтин гужлу карханаяр, майишатар чеб амани? Чи са бязи школайривай чеб алай майданарни къакъудиз алахънава!..

И докладда авунвай мад са къейд важиблуди я: “Школада общественный тешкилатар: партиядин, комсомолдин, пионеррин организацияр хуьн, абур тербиядин центрайриз элкъуьрун девирдин истемишун я”. (Идеология масад тирла, ахьтин тешкилатар?..)

Чи “реформаяр”, 26 йис идалай вилик хьиз, гилани давам жезва.  Акьван хъсан концепцияр гагь-гагь вилик гъизва хьи! Социализм, белки, затIни тушир, ибурун теклифрив ге­къи­гайла.

Ингье 2012-йисуз РФ-дин Президент В.Путина РФ-дин Федеральный Собранидиз рекье тунвай Чар. Зи фикирдалди, ана авунвай лап важиблу къейдерикай сад ихьтинди я: “Чна 2020-йисалди кIвалахдин 25 миллион чка арадал гъунин ва цIийикIа туькIуьр хъувунин везифа вилик эцигнава…” И кар гьикI кьилиз акъудиз жеда? Суалдиз жаваб яз Чарче лагьанва: “Чна инженерный школаяр арадал хкун, рабочий кадрияр гьазурун лазим я. Куьрелди, зегьметчи инсандиз исятда авайдалай гзаф фикир гун лазим я”.

И кар кьилиз акъудзавай асул ксар вужар я? Гьелбетда, сифте нубатда, муаллимар. Абурун гьакъиндай Чарче лагьанва: “Креативный классдик, адет хьанвай гаф иш­ле­ми­шайтIа, интеллигенциядик, сифтени-сифте духтурар, муаллимар, вузрин преподавателар, илимдин, культурадин работникар акатзава. Ахьтин ксари гьар са ре­гионда, гьар са поселокда, гьар са шегьерда кIвалахзава. Гьа са вахтунда доходрин дережадал гьалтайла, абур гьелелиг юкьван классдив агакьзавач. Абур дуьз­гуьн­­даказ ял ягъуникай, яшайишдин къулайвилерикай, пешедин рекьяй вилик финикай чеб магьрумаруниз, кьил хуьдай алава рекьер да­тIана жагъуруниз мажбур жезва”­.

Муаллимрин гьал-агьвал гилан шартIара гьихьтинди ятIа, и келимайра хъсандиз ачухнава.

Мектебар, институтар аваз ­хьайи­­­­тIани,  хъсан  пешекарар  авачиз, об­ра­зование виликди фидач. Хъсан гъуьр­чехъанди патахъ луьледайни гъуь­рч­ яда. Гъуьрчехъан патахъди ятIа ?..

Дугъри я, эхиримжи вахтунда аял­рин ва жаванрин ахлакьдиз, школади хьиз, интернет, телевидение, электронный СМИ-яр хьтин такьатри, къуватри екедаказ таъсирзава. Ибурал диндин школаярни, жуьреба-жуьре НКО-рин махсус  центраярни, идараярни алава жезва. Школадивай абурун вилик вичин артуханвал,чирвилерин къуватлувал субутариз жезвани?.. Эгер аял мектебдилай вилик  мис­кIиндиз,  НКО-дин клубдиз, маса  идарайриз физватIа?.. Интернетдай къалурзавайда школада аквазвайди инкарзаватIа?..

Чи къенин аямдин муаллимни, алимни, методистни, мектебни, ана кIелзавай ктабарни гьи дережадинбур я?!

И мукьвара акъатнавай “Российский газетда” (24-августдин нумра) ачухдаказ лагьанва: РД-дин прокуратуради ахтармишай  1268 школадин директоррикай пешекарвилин жигьетдай анжах 400 кас чеб алай къуллугъдин дережадиз лайихлу тирди субут хьана. Бес амайбур?..

Гъилевай йисан августдин совещанидал чи республикадин Кьили авур докладда къейднавайвал, чи шко­ладив  чпихъ виниз тир пешекарвал авай жегьил кадрияр агакьунин дережа агъузди я. Авай муаллимрин пешекарвал хкажунин, абурун аттестация тухунин дережайрини йикъан истемишунриз жаваб гузвач.

Ибур нетижаяр я. Бес икI хьунин себебар?..

Муаллимрин мажибрикай рахадайла, а кар чкайрал гьар са школада­  коллективри чпин арада крар хъсанаруналди гьялиз жедайди къейднава. Амма чеб а дережада авачир руководителри,методистри ихьтин месэла гьикI гьялда?.. Рагъул­ ятарихъ галаз са­нал аялни гадарай­тIа вучда?..

Учебникрикайни тIимил рахазвач. Хейлин муаллимри, иллаки дидед чIаларин, литературайрин, хайи культурайрин, край чирдай ва икI мадни, гъиле а ктабар авачиз кIвалахза­вай­дакайни тIимил кхьизвач.

Акъудзамач чина а ктабар… Пул Москвадиз ракъурна кIанзава, рукописарни галаз… Чун муьштерияр я.

Учебникар чеб гьихьтинбур я? И суалдиз жаваб РФ-дин образованидин министр О.Васильевади ганва (“Российская газета”, 31-августдин нумра): “Урус чIалан, математикадин, чун элкъуьрна кьунвай алемдин, тарихдин, къецепатан чIала­рин учебникри гзаф наразивилер арадал гъизва”.

ИкI хьунин себебрикайни сад учебникар акъудунин кар чIехи бизнесдиз, яни пул къазанмишдай кардиз элкъуьнихъ галаз алакъалу тирди къейднава. Бизнес гвайда вичиз хийир авай чкадихъ ялда, учебникарни гьар жуьрединбур жеда…

Дугъриданни, месэла четинди я. Мадни четинвал а карди арадал  гъизва хьи, чна кьатIузвайвал, гьелелиг чина чекмечияр тIунутIар чурунал, аш­пазар чекмеяр хкатIунал артух алахъзава. Виликан алверчини, завхозни, складдин къаравулни, виридалайни гзаф спортдин векилар управленийринни ведомствойрин, районринни шегьеррин, хуьреринни поселокрин кьиле хьуни, экономика хьиз, образование, культура, медицина хьтин хилерни абурулай (абурун хушунилай) аслу авуни квекай лугьузва?..

 

Мердали Жалилов, литературадин отделдин редактор