Къаних, азгъун, вил пичIи нефсинивай хуьх жува-жув, адан гъуьлягъдин меци ваз агъу гуда,вун вири патарихъай зегьерламишда.
Ярагъ Мегьамед
Межид буба, япара “къарагъ, капI ийидай вахт хьанва” гафарин ван аваз, къуьне гъил эцягъайди хьиз, садлагьана ахварай аватна.
Экуьнахъ фад къарагъна, багъ-бустандин кIвалахар агудна, галатна хтанвай ам, нисинин береда са вил ахварда лагьана, къатканвайди тир. Тадиз къарагъна, тIагьарат къачуна, буба кпIунив эгечIна. Ам куьтягьна, Къуръан кIелна, вичин чкадал, цла авай кьацIа, эхцигна, ам захъни СултIанахъ элкъвена:
— Заз ахварай, — лагьана ада, чина адетдинди тушир шадвал аваз, — Мегьамед пайгъамбар акуна. Зи кьил лап цавук хкIуна, тежедай кьван шад хьана. Са вуч ятIани лугьуз кIанз къаншардиз фидайла, пайгъамбарди, гъил хкажна, заз “акъваз” лугьудай ишара авуна.
— Заз вун халис мусурман инсан тирди чида,-лагьана ада, чина хъвер аваз, — инлай кьулухъни Аллагь-Таала рикIел алаз дуланмиш хьухь. Жуван балаярни гьа жув хьиз тербияламиша… Ахпа ада “КапI ийидай вахт алукьнавайди чидани ваз?”лугьунни, зун лап ягъайди хьиз, ахварай аватна.
— Чан балаяр, — эгечIна ам чаз насигьат гун мурад яз,хъуьцуьгандал динж чка кьуна,-эгер куьне гьамиша за куь рикIел гъизвай Къуръандин аятрал, Мегьамед пайгъамбарди лагьанвай, мана-метлеб квай куьруь келимайрал амал ийиз хьайитIа, квекай, са рахунни алачиз, халис итимарни жеда. Аллагь-Таалади вичи рехъ гуда. Акси яз, абур кваз кьан тийизвай касдин эхир хийирдал къведач…
Аллагь-Таалади инсандиз садазни авачир руьгь, къанажагъ, фагьум-фикирдай кьил ганва. ГьакI хьайила, адан рикIел гьамиша Аллагь-лиллагь алаз хьана кIанда. Ада вичи къачузвай гьар са къадам, лугьузвай гьар са келима, инсанрихъ галаз вичи-вич кьиле тухунин къайда дериндай аннамишун лазим я. Амма,гьайиф хьи,гьакъикъатда гьамиша икI жезвач.
И кардин кьилин себеб инсандивай вичин нефс хуьз, адаз тербет гуз тахьун я. Нефс къати хьайи хва бубадал,стха-стхадал,мукьва-кьили,мирес-вирис сад-садал элкъвезва.
— Салмананни Минажатан хизан хуьре виридалайни агьваллу, гегьенш никIер-мулкар, хеб-мал авай къалинди тир, — эгечIна буба вичин фикир ачухунив. — Хуьруьн эгьлийриз и ксар, гьикьван абурухъ мал-девлет авайтIани, тух тежедай, ацIун тийидай еке нефсер авай инсанар яз чидай. Гьич садра кьванни а ксари са кIевевай фагъир-фугъарадиз садакьа-нафакьа, куьмек гана акур кас хьаначир. Акси яз, абур кIевевай кесибрин ник-мулк къакъудиз, чпин ерияр мадни гегьеншарунин къайгъудик квайбур тир. Гадаярни абурун-Гьасанни Неби — гьа диде-бубадилай фейи вил пичIибур тир. Абурукай ихтилат кватай чкадал хуьруьнбуру са сивяй хьиз, “валлагь,нефсини и ксарин кьилел эвел-эхир са бала гъида,абурун азгъунвилихъ, къанихвилихъ тум-кьил авач, абурун элягъунар-къачунар адетдин инсанринбур туш”, лугьуз, чпин тажубвал къалурдай.
Цадай, векь ядай самбар никIер-мулкар авайтIани,Салман дагъларихъ-чархарихъ галаз дяве тухуз, абур чукIуриз, чIуриз, вичиз цIийи уьруьшар туькIуьриз женгина жедай.
Са пакамахъ, экв жез-тежез, ада рухваяр ахварай авудна, сивел са кап фу кьванни ягъиз тун тавуна, буйругъна:
— Къала,ша къе чна чи кIамун чапла пата авай рагарин кIане авай никlин чил са 4-5 виш метрдин артухарин. Къачу перер-кацаяр, геж тавуна рекье гьатин.
— Я Салман, а рагарин кьилел Мисрихан бубадин пIир алайди чидачни ваз? Куьне адак кяна, куь кьилел бала гъида гьа, — вичик квай къалабулух къалурна Минажата.
— Э-э, вуч пIирер амайди я гила, абур куьгьне ихтилатар я, — секинарна Салмана Минажат. — Гадайриз фад къецел экъечI лагь…
КIвалахдин йигинвилел рази тушиз, Салман фена рагарин кIаник пад къакъудиз, абурун битав чкаяр фад-фад чукIуриз, чилин майдан артухариз кIанз, дибдин къванер бушариз алахъна. Нубатдин къван юзурайла, рагарин бегьем са пай, гуьзлемиш тавур тегьерда, уьцIена. Ам шим кьилеллаз агъадал авахьайла, Салман гадайрин вилерикай квахьна. Небидай агь акъатна. Гьасана, тади гьалда рагалай эхвичIна, ивидайни накьвадай хьанвай бубадин мейит чиликай хкудна…
Салман кьена гьич са тIимил вахтни арадай фенач, рухвайри адалай амай мал-девлет пайдайвал хьана. Амма… СакIани са фикирдал текъвез, эхир стхаяр сад-садал элкъвена. Гьуьжет кIамун эрчIи пата авай гзаф къванер квай ник паталди хьана.
— И кIамув гвай никIер заз жеда, ваз ибурукай къведай пай — затI жедач, — лугьуда Гьасана Небидиз. — И уьруьшра вуна къачур зегьмет авайди туш.
— ГьикIа, вуна вуч лугьузвайди я? — вичин наразивал къалурна Небиди. — Амай кIвалахар анихъ акъвазрай, бес исятда и чкадал чна кьведани сад хьиз зегьмет чIугвазвачни?
— Сад хьиз? — Небидин чIалар ахъайиз, хъуьрена Гьасан. — Вавай завай хьиз кIвалахиз тежезвайди виридаз чизва. Вун, гьамиша къвал гъута кьуна, нефес бес тежез, рекьизвай са къаралту я. Ваз гила захъ галаз барабар пай кIанзавани?
— Я чан балаяр, — гила ихтилатдик абуруз недай нисинин тIуьн гваз атанвай диде экечIна, — куьн хайи стхаяр я, квевай месэла къал-макъал квачиз, секиндиз,регьимлувилелди гьялиз жедачни?
— Гьихьтин регьим? — чанди цIай кьуна Гьасанан. — И чун акъвазнавай ва и дереда авай маса никIер, мулкар цадайла, гуьдайла, Неби гьинавай?
— Я чан Гьасан, я чан бала,заз куьн кьведни хайи веледар я. Вуна гила гъвечIи стхадиз ам азарлу яз месел хьайи вахтар къехуьнун дуьз яни бес? Ваз чизва, стха чи виридан хипер хуьзвайла харун марфадик акатна азарлу хьана, месе гьатнай. Бес а кIвалах вуна адан тахсир яз гьисабзавани?
— Зун гьахъ гваз рахазвайди я, — векъидаказ гаф атIана Гьасана дидедин, — заз сагъ вахтундани Небиди рикI гваз кIвалахна акурди туш. Зун гьинай — ам гьинай? За гайидал рази хьана ацукьрай…
— Вун чи буба яни,вуна судар-дуванар ийиз? — лап рикIивай хъел атана Небидиз. — НикIер-мулкар, амай мал-девлет гьикI пайна кIан-датIа суддал гъида чна,къуй закун-къанунди гьикI къалузватIа, гьакI хьурай, — нарази яз вичин фикир лагьана Небиди.
— Вакай гила заз акьулар гудайди хьанва ман? — михьиз пехъи хьайи Гьасан Небидал тепилмиш хьана. Хайи кьве стха, лап диндин душманар хьиз, сада-сад кьуна, ккIиз эгечIна. Сагълам, ацIай туп хьтин Гьасанан хурук Небидивай акъвазиз хьанач. Чилел алукьайла, адан кьил къванце акьуна. Ам гьа Гьасанан гъиле амаз, гъуьргъуь хьана, чилел аватна.
Дидедай рикI пад жедай хьтин гьарай акъатна. Ам, кьил кьилелай фена, атIай тар хьиз, чилел ярх хьана.
Гьасан, вич-вичивай квахьна, ийир-тийир течиз, къах хьана, сес акъат тийиз, лал хьайиди хьиз, стхадинни дидедин мейитриз килигиз ацукьна. Патав гвай никIера кIвалахзавай инсанар тадиз атана акъатна. Гьасан чIарни юзан тийиз, чин гъилералди кIевна, цуквал ацукь-навай.
Инсанри Минажатанни Небидин мейитар куьмекдалди хуьруьз хутахна. Пакад юкъуз абуруз Салманан сурун патавай чкаяр жагъана.
Гьасан милицайри кьуна тухвана. Адаз 10 йис кар атIана. Кьве варзни арадай тефенмаз дустагъда, къалрик акатна, яна кьена лугьуз, адан мейит хуьруьз хкана…
ИкI я къаних, азгъун, пичIи нефс хьунин эхир, балаяр…
— Белки и агьвалатдин себеб нефс тахьана, маса ацалтунар, уьмуьрдин дуьшуьшар хьанатIа? — вичин шаклувал къалурун яз, хабар кьуна бубадивай СултIана.
— Ваъ, чан хва, гьич са кIусни вун шаклу жемир, — вич вичихъ агъунваз жаваб гана бубади. — Аллагь-Тааладин крарал гиман гъана виже къвезвайди туш.
Завай ваз и зи фикир субут авун яз гзаф маса мисаларни гъиз жеда, ни кьел неда, гьада ядни хъвада, ни кутуг тавур, вичин нефс ахъайна авур кIвалахриз рехъ гуда, гьада эвел-эхир абурун патахъай жавабни гуда. Ибур садавайни инкариз тежедай, Аллагь-Тааладин закунар-къанунар я. Абурал амална кIанзавайди я гьар са инсанди…
Омар Гьуьсейнов, ДГУ-дин профессор
