Ниязбег 1922-йисан 1-июлдиз Вини СтIалдал лежбер, багъманчи Ферзилагьан хизанда дидедиз хьана. Хуьруьн ва Кьасумхуьруьн шко­лайра кIелна. 1942-йисан 1-март­диз Яру Армиядин жергейра къуллугъиз тухвана. Четин шартIа­ра азарлу хьана, сентябрдин вацра кIвализ рекье хтуна. Хейлин гагьда хва кIвачел ахкьалдарун патал Ферзилагьа (диде 1938-йисуз рагьметдиз фенвай) зегьмет чIугуна. Халкьдин дарманрикайни менфят къачунай. 1944-йисан сифте кьиляй хизан дахдикайни магьрум хьана. КIвале кьве хвани пуд руш амукьна. Абур хуьнин, абурун­ къайгъу чIу­гунин жавабдарвал чIехи стха Ниязбеган хиве гьатна. И муракаб везифа ада баркаллувилелди кьилизни акъудна: мехъерарна, вахариз, стхайриз чешнелу хизанар тешкилиз куьмекна.

Фашистрин кьушунрикай уьлкве азадзавай  дяве давам жезвай. Вини СтIалрин “Яру Пайдах” тIвар алай колхоздин зегьметчийри гьасилзавай суьрсетдин чIехи пай фронт патал рекье твазвай. Ихьтин кар алай куьмекдик Ниязбеган пайни квай. Дах рагьметдиз фейила, беден бегьемвилелди сагъ хъхьан­вачиртIани, ам колхоздин счетоводвиле кIва­лахал кьабулнавай ва ада вичин везифаяр гьакъисагъвилелди бегьемарзавай. Кьве йисалай адал бухгалтервилин везифани ихтибарна. 1950-йисалди Ниязбег Бутаева колхоздин девлетрин, колхозчийрин йикъарин, гьа йикъарал ацалтзавай дуллухрин, майишатдин чилерин, багъларин, мал-къарадин гьахъ-гьисабар авуна, гаф къведай крариз рехъ ганач.

СССР-дин халкьар майишат кIвачел ахкьалдар хъувунин женгина авай. Миллионралди инсанар, пешекарар телеф хьанвай уьлкведа цIийибур гьазурзавай. Армиядай хтанвай, юкьван образование авайбур ви­ликни кутазвай. Гьа икI, Бутаев Ниязбеган уьмуьр­дани рикIел алачир дегишвал арадал атана. 1950-йисан 25-январдиз комсо­молдин виликан член, жегьил коммунист ДАССР-дин прокуратурадин приказдалди Кьурагь райондин прокуратурада халкьдин силис­чивиле тайинарзава. Кьве йисуз касди жавабдар къуллугъдин сирер, муракаб уламар чирзава. Вахт регьятди тушир. Дагълух хуьрера лап залан тахсиркарвилер жезва­чир­тIани,  къайдаяр чIурзавайбур, законсуз крариз рехъ гузвайбур, халкьдин, колхоздин девлетрал гъил яргъи ийизвайбурни кими тушир. Хуьрера инсанри куьгьне, чIу­ру адетрални амалзавай. Абурун вилик пад кьуна кIанзавай. Та­хьай­тIа, тахсиркарвилер арадал къвезвай. Кьве мисал. Куквазрин хуьре на­чагъ хьайи жегьил дишегьли кIва­лин иесиди духтур итимдиз къалурнач. Чкадин, вич жерягь я лу­­гьуз­вай са дишегьлиди фур эгъуь­низ туна, дишегьли кьецIил­да­каз ана туна ва ахпа аниз туьтуьнихъ кьван фитер вегьена. Гуя азар фитери вахчуда лугьуз. Дишегьлиди “заз пис жезва” лугьуз гьарайна­тIани, жерягьди, “эха, эха” лугьуз, ам фу­рай акъуднач. Нетижада ам кьена.

Хпуькьа сифте йифиз чамра къамчидалди свас гатаз башла­миш­на. Гатунар эхиз тахьай жаван руш, сусан партални хтIунна, ин­сафсуз  гъуьлуькай катна, бубадин кIвализ хъфена. Вири беден яруни цIару хьанвай руш дидеди про­куратурадиз гъана. Чамра “свас га­та­дай адет авайди я” лугьуз, вич гьахъ яз къалурзавай. Жемятдин са паюнини адан тереф хуьзвай. ЯтIа­ни ам суддин вилик акъвазарна.

Къенин жегьилар чи хуьрера ихьтин адетар авайди тир лугьунал, белки хъуьренни ийида, амма гьа вахтарин гьакъикъат гьахьтинди тир. Жемятдихъ галаз и жигьетдай гъавурдик кутунин кIвалах тухун силисчи, прокурор Бутаева Агъул, Хив районрани, халкьдин судья тирла, Кьасумхуьруьн райондани давамарна.

Кьурагьа кIвалахиз, Бутаева силисчивилин сифтегьан тежрибадин гелирарни кIватI­на, республикадин прокуратурадин патай тарифдин гафар къазанмишна.

Советрин гьукуматди Ватандин ЧIехи дя­веда бубаяр, гъуьлер, рухваяр телеф хьайи­буруз, хизанриз, етимриз махсус пулар, пенсияр, субсидияр гузвай. Райондин пенсийрин отделда гьа пулар ме­ме­кьуьртIзавай лутуяр, гьарамзадаяр пайда хьана. Кьилин бухгалтер ва отделдин заведующий. Инсанри, пулар агакьзавач лугьуз, арза-ферзе ийиз­вай, амма батIулвилер дуьздал акъат тийидайвал туькIуьр­за­вай. Силисчи Ниязбег Бу­таева цIуд­ралди инсанривай, шагьидривай хабарар кьуна, пенсийрин отделдин вири документар пешекарарни галаз ахтармишна, месэладай кьил акъудна. Хендедайрин, етимрин, фронтовикрин хизанрин пулар чуьнуьхзавайбурун делодикай райондилай къецени хабар хьана. Делодиз ДАССР-дин Верховный суддин коллегия килигнай ва лутуйриз чпиз къвезвай кар атIанай.

Жегьил къуллугъчи вичивай истемиш­завай крар законлудаказ кьилиз акъудиз алахъ­завайтIани, адаз юриствилин чирвилер бес жезвачир. И нукьсан арадай акъудун патал ада вичелай алакьдай вири крар авуна. Сифте Ростовдин юриствилин школада, ахпа Москвадин вирисоюздин юриствилин заочный институтда, Саратовдин юриствилин институтда кIелна, Москвада, Ленинградда чирвилер артухардай вузра пешекарвал хкажна.

1952-1966-йисара Бутаева Агъул­, Хив районра прокурорвал авуна. Тахсиркарвилерай жаза агакьарун, законсуз гьерекатрин вилик пад кьун, майишатра, идарайра къайда, низам хуьн, агьалийрихъ га­лаз да­тIана суьгьбетар авун, хуьрериз физ, жемятрихъ, зегьметчи коллективрихъ галаз гуьруьшмиш хьун, партиядин ва советрин органриз гьукуматди вилик эцигзавай ве­зифаяр, государстводин планар­ та­ма­ма­­рунин карда куьмек гун, халкьдин девлет тарашзавайбур дуьздал акъудунин кIвалах куьтягь тежедайди ва гьар йикъанди тир. Лап куьлуь-шуьлуь месэ­ла гьялдайлани, ам вичин къуллугъдив намуслувилелди, михьивилелди, законди истемишзавайвал эгечIдай. Гьахълуди ба­тIул тийидайвал. Суд­дин вилик анжах тахсиркар акъваздайвал.

Агъул райондин Яркуг хуьруьн колхозди государстводиз нек ва як гунин планар ацIурзавачир. Председатель Шабанова тахсир чпин кIвалахдив гьикI кIанзаватIани гьакI хьуй лугьуз эгечIзавай малдаррин, чубанрин хиве твазвай. Райкомдин секретарди, чкадал фена, ахтармишун кьетIна. Вичихъ галаз прокурор­ Н.Бутаевни тухвана. Жемятдихъ, ма­л­даррихъ галаз суьгьбетарна. Ня­нихъ виридаз собранидиз эвер гана. Анални председателди вичин тIварунихъ ахъаяй критикадин хьелер зегьметчи инсанрихъ элкъуьрна. И кар акур прокурорди гаф къачуна ва лагьана: “Юлдаш председатель, дояркайрив, чубанрив, нехирбанрив гьакъисагъвилелди кIва­лахиз тун, абуруз кIвалахдин къулай шар­тIар тешкилун председателдин везифа тушни? Вучиз дояр­кайри фитедив ацIанвай фермайра кIвалахзава? Вучиз ве­кьерин, самарин амукьаяр кIватI хъийиз­вач? Вучиз калер далудив кьван фитеди кьунва? Данаяр ханвай калериз вучиз дуьзгуьндаказ къуллу­гъза­вач? Вучиз азарлу малар гзаф я? Ветеринар, зоотехник куьз килигзава? Бес и крар авуна кIанзавайди председатель тушни?”.

Гьелбетда, председателдивай суалриз дуьзгуьн жавабар гуз хьанач, ада вич батIул тирди кьатIана ва жемятдин куьмекни галаз вири нукьсанар арадай акъудун хиве кьуна. Касди вичин гафар гарални вегьенач.

Агъул райпони жемятдин арза-ферзедик акатна. Райондин зегьметчийрин тIварунихъ ахъайзавай кьит метягьар абурув агакьзавачир. Дербентдин базардай хкизвай шейэр (парталар, яшайишдин техника, къаб-къажах, мебель…) Кьасумхуьрел, Хивда багьа къиметрай ма­са гузвай. Чкадал хкайбурни мукьвабурун, райондин са бязи идарайрин къуллугъчийрин арада пайзавай. И аламатрикай райондин газетдизни фельетон акъатна. Райподин председатель Пашаеваз вич гьахъ тирди, вичик са тахсирни квачирди райкомдин бюродал тестикьариз кIан хьана. Газетдин кхьинар тапарар, фитнеяр я лагьана. Адан не­гъилрихъ яб акалай Бутаев эхир рахуниз мажбур хьана. “Юлдаш райподин председатель. Куьне лутувилин гьакъиндай прокуратурада авай арзаярни тапарар я лугьузвани?” Ихьтин суалди Пашаеван мез кьуна. Бюродилай гуьгъуьниз райподин кIвалах рикIивай ахтармишна ва председатель къуллугъдикай азадна.

Юристдин, прокурордин, судьядин (1967-1982-йисара Кьасумхуьруьн райондин халкьдин судья) кIвалахда итижлу вакъиаяр, дуьз­дал акъудай тахсиркарвилер, ажа­йиб дуьшуьшар гзаф хьана. Гьар сефердани гьахъвал, дуьзвал хуьз алахъна. КIвалахдив гьа икI эге­чIай­виляй адаз душманвал ийидайбурни хьанач.

Хив райондин майишатрин са къишлахдал чубандин чандиз къаст­ авуна. А чIавуз инсан рекьидай дуьшуьшар тек-туьк жезвайди тир. Хьайила, гьасятда обкомдизни хабарзавай. Прокурор Бутаеваз обкомдиз эверна ва 1-секретарь Даниялова кьетIивилелди малумарна: “Тахсиркарвал дуьздал акъу­диз ваз цIуд йикъан муьгьлет гузва. Эгер и вахтунда тайин нетижадал татайтIа, чир хьухь, партиядин жергейра ваз чка амукьдач”. Пар­тиядай акъудун — им къуллугъдикайни магьрум хьун лагьай чIал тир.

ХъуьтIуьн вахт. Вири рекьер живедин мар­гъалри кьунвайтIани, прокурор яхдиз къишлахдал фена ва чубан кьиникьин месэладай кьил акъудиз ругуд югъ герек атана. Адахъ галаз сад хьиз, майишатдин лапагар хиритIзавай дестени суддин вилик акъвазарна.

Халкьдин судья жедалди вилик Ниязбег Ферзилагьовича  са куьруь вахтунда Кьасумхуьруьн райондин прокуратурадани кIва­лахнай.

Ниязбег Ферзилагьович чидайбуру вирида сад хьиз ам неинки ви­ни дережадин юрист, пешекар, гьакI хъсан инсан, вафалу дуст, чеш­­нелу хизандин кьил, акьуллу веледрин буба хьизни къейддай. Гзафбуру “эгер юрист­дин пеше хкя тавунай­тIа, адакай шаир, писатель жедай” — лугьуз тестикьардай. Дугъ­ри­данни, шииратдал, музыкадал адан рикI алай. Суфрайрихъ ада чуьнгуьрни ядай. Адаз гзаф кьисаяр, ри­ваятар, мисалар чидай. Гьавиляй ада вичин рухвайрални рагъ­экъечI­дай патан шииратдин ша­гьар тир Низамидин, Навоидин ва Физулидин тIварар эцигна.

Веледар Ниязбег бубадин ва колхозра, совхозра кIвалахай Айруханум дидедин зегьметар квадар тийидайбур, тарсар рикIелай ра­къур­ тийидайбур хьана. Низамиди Дербент­дин ПАТП-диз, ахпа СтIал Сулейманан райондиз регьбервал гана, Навои хейлин йисара Дербентдин автостанциядин кьиле акъвазна. Физулиди бубадин рехъ хкяна, ам юрист я. Рушарикай Шекерханум педагог, Та­мила ва Индира кайванияр я. Бутаеврин несил мадни чIехи, гегьенш хьанва. Рухвайрин кIвалера бубадин, дидедин ва гьакI чIехи бу­байрин тIварар эхцигнавай хтулар, птулар ава. Абуру жемиятдиз хийир хкатдайвал зегьмет чIуг­вазва, кIелзава, спортда агалкьунар къазанмишзава. Сагъза­майтIа, са рахунни алач, Ниязбег Ферзилагьовича абурал дамахдай.

Нариман Ибрагьимов