Эседуллагь Мамедован -100 йис

Тар — цуьквери, адал алай емишри, гайи бегьерди, инсан ада халкь патал авур хъсан крари гуьзелдиз къалурда лугьуда. Инсандин агалкьунрин бинеда сифтени-сифте намуслу зегьмет ава: ада ам — бахтлу, куьруь уьмуьр яргъи ийида; уьмуьр халкьдин дуланажагъ хъсанаруниз бахш авуни, аквадай хьтин гел туни инсандиз къвезмай несилри вичин тIвар разивилелди, хушвилелди кьадайдахъ инанмишвал гуда. Гьа ихьтинбурукай яз хьайи рагьметлу Эседуллагь Межидовичан тIварни хъсанвал чир жедай несилри чими келимайралди рикIел хкизва.

Эседуллагь 1920-йисан 20-декабрдиз Самурдин округдин Кучунрин хуьре кесиб лежбер, жегьил чIавуз Бакуда нафтIадин мяденра фялевал авур Межидан хизанда дидедиз хьана. Буба фад кечмиш хьана, а чIа­вуз хцин анжах пуд йис тир. Кьве рушни гада Пери дидеди текдиз тербияламишна.

Четин йисар тир. ГъвечIи хуьрера  мектебар авачир. 1-4 классар Эседуллагьа, текдиз 7 километрдиз физ-хквез, къуншидаллай Гъугъ­вандал кIелна. Ахпа Ахцегьрин интернатдиз фе­на. Вири четинвилериз дурум гана, 7-класс куьтягьна, Эседуллагь 1936-йи­суз Дер­бентдин педучилищедиз гьахьна. Агал­кьун­ралди кIел­завай студент ана хъсан математик яз машгьур­ хьана. КIелунрин эхи­римж­и­ кьве йисуз ада пед­училищедин комсомолдин тешкилатдизни регь­бервал гана. 1940-йи­сан майдиз студент Э.Мамедов комсомолдин Дер­бент райкомдин бюродин членвиле — пионеррихъни школьникрихъ галаз кIва­лах ту­ху­дай отделдин заведующийвиле, са шумуд йи­къалай лагьайтIа, райкомдин 1-секретарвиле хкяна. Гуьгъуьнлай ада ИУУ-да ачухнавай 5-7-классриз тарсар гудай му­аллимвилин курсар, ахпа заочнидаказ­ пединститутни акьал­тIарна.

1942-1943-йисара жегьил пешекарди Хив райондин Хъукьварин хуьруьн ирид йисан мектебдин директорвиле кIвалахна. Фронт­диз­ куьмек патал мектебда, хуьре гуьлуьтар­, элжекар хурун тешкилна. Гуьгъуьнлай ихьтин кьил кутун, чешне амай хуьреризни чкIа­на.­

1943-йисан эхирра Э.Мамедов ВЛКСМ-дин Хив райкомдин 1-секретарвиле хкяна. Ам и кIвалахдивни, вичиз хас тирвал, еке ашкъи­-гьевес аваз эгечIна. Хуьрериз физ, жегьилар гъавурдик кутаз, гьяддин йикъарани зегьмет чIугун, фронтдиз куьмек яз,  танкарин колонна арадал гъун патал комсомолри пулдин такьатар кIватIун тешкилна. ИкI, 1944-йисан 31-майдиз акъатай “Дагъустандин правда”, 3-июндин “Социализмдин пайдах” газетрин сифте чинра кхьенва:

“Москва. Кремль. И.В.Сталиназ. Играми Иосиф Виссарионович! Красный Армиядин тарихдин метлеб авай гъалибвилери руьгьламишнавай Дагъустан АССР-дин Хив райондин комсомолри ва жегьилри чи баркаллу армия яракьламишун патал 315 агъзур манат­ пул кIватIна. Къуй и такьатри душмандин ви­нел тамамвилелди гъалибвал къазанмишунин кардиз къуллугърай. ВЛКСМ-дин Хив райкомдин 1-секретарь Э.Мамедов”.

“Дагъустан АССР, Хив. ВЛКСМ-дин райкомдин 1-серетарь юл.Мамедоваз. Красный Армия яракьламишуниз 315 агъзур манат пул гайи Хив райондин комсомолриз ва жегьилриз зи чими салам ва Красный Армиядин па­тай чухсагъул.  И.Сталин”.

Жегьилрин башчи а чIавуз “Ватандин ЧIе­хи дяведин йисара кьегьал зегьметдай” медалдиз лайихлу хьана. Гуьгъуьнлай партиядин райкомдин пропагандадин ва агитациядин отделдин заведующийвиле кIва­лахзавай Э.Мамедоваз 1945-йисан сифте кьилера Махачкъаладиз эверна ва ам партиядин Обкомдин лекторвиле тайинарна. Ахпа пуд йисуз Москвада Высший партшколада кIелна хтайла, 1948-йисуз, Э.Мамедов ВКП(б)-дин До­къуз­пара райкомдин 2-секретарвиле, гуьгъуьн­лай райисполкомдин председателвиле, 1950-йисан сентябрдиз райкомдин 1-секретарвиле хкяна. Сифтени-сифте къайда-низам мягькемарунилай башламишна. А девирда Усугъчайдал кIвалахиз хьайи къалажухви А.Мимерзаева къейдзавайвал, Э.Мамедов халкьдиз фу гайи, районда гзаф хъсан кIвалахар авур хва я. ИкI, Къурушрин ГЭС арадал атана­. Халкьди генгвилихъ кам къачуна. Вич кьиле аваз, райондин вири къуллугъчиярни галаз ам кIвалахиз мукьвал-мукьвал ГЭС-дин плотинадал аква­дай. ЧIехи къуллугъдал алаз, ада садрани дамахдачир, гьамиша зегьмет чIуг­вазвай агьалийрин арада жедай, вичини абурухъ галаз санал кIва­лахдай. Чубанрин па­тав физ, абурун гьалар чирдай, лежберрал кьил чIугурла, туьрез кьу­на, цан цадай, векьиз фейила, дергес къачуна,  векь ядай…­.

Дагъдин лап четин шартIара Къурушрин ГЭС эцигуни райондин тарихда кьетIен чка кьазва. БалкIанраллаз Эренлардин кIаниз физ, ана виряй авахьзавай цел ГЭС эцигун патал райондин колхозрин умуми совет тешкилна. Адан кьилени кар чидай викIегь дагъви хва Азаев тайинарна.

Къванерикай цлар кьаз, гуьтIуь чкаяр гегьеншариз, рекьер туькIуьрна. Лопаткаяр къуьнуьз яна, рекьер туькIуьриз фидай. ГЭС эцигун вири халкьдин кIвалахдиз элкъвена. Герек­ материалар еке азабрикди чкадал агакьарна…

А чIавуз авайди Къурушрин Энгельсан тIварунихъ галай колхоздин “Урал ЗИС” маркадин тек са машин тир. Яргъивилел 12 метр алай 120 турба шофер Вавилова  гуь-тIуь, къекъвей четин рекьерай Шалбуз дагъдиз акъудна. Бязи тадаракар гьатта Австрия­дай­ни гъана, ГЭС-дал эцигна. Къейдна кIан­да хьи, зегьметда чешне сифтени-сифте 1-секретарди вичи къалурзавай. КIвачелай хтIун­на, кьве гъил къакъажна, виридахъ галаз са­нал ада вичини зегьмет чIугвадай.

ИкI, са йисни зуран къене а четин шартIара надир объект эцигна акьалтIарна. Нетижада хуьрер Ильичан лампайри  ишигълаван авуна, токдин регъвер, молотилкаяр кардик акатна, агьалийриз гъилин зегьмет хейлин кьезиларна, абуруз и чIавалди такур регьятвилер, колхозрин экономика акваз-акваз хкаж хьана. 1953-йисуз Дербентда сельхозактивдин совещанидал окружкомдин председатель Ибадуллагь Керимова икI лагьанай: “Вири рекьерай планар артухни алаз тамамарзавай тек са район ава чахъ. Ам Докъузпара район я”.

1951-йисуз Докъузпара район, Дагъустанда сифтебурукай яз, тамамвилелди электричестводалди таъминарна. ГьакIни къуншидаллай ЦIехуьл­риз, Тагьиржалриз ва маса хуьреризни экв гана. Экономика вилик тухунай, район тамамвилелди электричестводалди таъминарунай, къазанмишай маса агалкьунрай Эседуллагь Межидович Ленинан ордендиз лайихлу хьана. Ам, кабинетда ацукьна, телефондай буйругъар гунал машгъул жедайбурукай тушир. Гьалтзавай четинвилерай экъечIун патал къуьн сифтени­-сифте вичи кутадай. Чидайбуру, санал кIва­­лахай­буру Э.Межидович хуш къилихрин, вич  кIус­ни вине кьан тийидай, игьтияж авай касдиз куьмек ийиз гьазур, виринрив агакьдай, фурс, дамах гвачир къени инсан хьиз рикIел хкизва­.

Дагъустандин халкьдин духтур Азедин Мурадович Эсетова и мукьвара чаз ихьтин ихтилат авуна:

— 1950-йисар тир. За Усугъчайдин юкьван школада 9-классда кIелзавай. А йисара са классдай виниз тир классдиз экъечIун патал хейлин предметрай имтигьанар вахкузвайди тир. Чна биологиядай экзамен вахкудайла, чи классдиз райкомдин 1-секретарь Эседуллагь Межидович атана. За ва мад са шу­муда билетар къачуна, жаваб гуз гьазурвал акваз эгечIна. Кьве декьикьани алатнач — за жув жаваб гуз гьазур тирдакай малумарна. Муаллимди — биологди ихтияр гана, зун доскадив экъечIна. Э.Мамедова и арада лагьа­на: “Гьуьрметлу балаяр, квез, зун атанва лагьана, кIусни кичIе жемир. Зун ахтармишиз, гуьзчивал ийиз ваъ, квез куьмек хьурай лагьана атанвайди я…”. Ахпа ада  хабар кьуна.­

— Азедин, чан бала, квез багъ-сал авани?

— Ава.

— Эгер ана къизилдин емишар гудай тар авайтIа, вуна вучдай? — Зун, гьелбетда, фи­кир­лу хьана ва за ахьтин тарар жедайди туш ла­гьана.

— Жен ийидайди туш. Амма чна, махарик квай хьиз, жедайдай кьан.

— Ахьтин къелем цана, яд гуз, адакай еке тар жедалди гелкъвей кас вуж ятIа, гьадаз за аферин, баркалла лугьудай, еке гьуьрметар ийидай. Ихьтин жавабдин ван хьайи секретарди зи далудиз кап янай, чи муаллимди­вай и ученикдиз мад гудай суалар авани лагьана жузунай. Ада аферин лагьана, заз “вад” къимет эцигна, фена ял ягъун буйругънай.

Э.Мамедов гъилихъ-кIвачихъ берекат га­лай инсан тир. НикIер техилрив, чIурар ве­кьин таяйрив, фермаяр маларивни лапагрив ацIа­на. ИкI, анжах са Къурушрин колхозрихъ 120 агъзур, районда санлай 200 агъзур лапаг, 10 агъзур къарамалар, кьве агъзур бал­кIан авай.

Районда мягькем къайда-низам, гьахъ-а­да­лат тунвай. Хуьрерай Усугъчайдал са дер­ди аваз фейи кас кар туькIуьн тавуна хкведачир. Бюрократизм тамамвилелди тергнавай. Халкьдин девлет тарашиз, вара-зара ийиз тадачир.

Ахцегьа ГЭС эцигиз башламишна, ам куьтягьиз тежез са шумуд йис тир. 1955-йисан октябрдиз Э.Мамедов КПСС-дин Ахцегь райкомдин 1-секретарвиле хкяна. Йисни са шумуд варз арадай фенач — Ахцегьрин ГЭС-ни эцигна, кардик кутуна. Ахцегьа кIвалахай ру­гуд йисузни планар артухни алаз тамамарна, гъиляй-гъилиз къведай Яру пайдахар вири рекьерай Ахцегьа амукьай йисар тIимил хьанач, райондин тIвар республикадин Гьуьрметдин доскадай акъатнач. Э.Мамедоваз 1960-йисуз партиядин Обкомдин патай тIвар кхьенвай къизилдин сят пишкешна. Гьуьрметдин грамотаяр адахъ цIудралди авай.

Ялахърин мектебдин директорвиле, хуьруьн Советдин председателвиле, гуьгъуьнлай “Лезги газетдин” культурадин отделдин редакторвиле кIвалахай Казим Казимова мукьвал-мукьвал рикIел хкида:

— Хуьруьн Советдин председатель яз, зун Эседуллагь Межидовичахъ галаз тIимил гуьруьшмиш жезвачир. Заз а касди садрани сес хкажна, са нин ятIани геле къекъвена акурди туш. Виридав сад хьиз эгечIдай, гъил-гъиле вугана, зегьмет чIугвадай… Вичин патарив ада асул гьисабдай хуьруьн чкадай тир хъсан кадрияр кIватIна. Заз Э.Мамедов дагъдин кьакьан хуьрера, бюродин членарни галаз къвез, чкайрал заседанияр тухузни, Му­гъандин къишлахрал чубанрин кумайрикни, республикадин чIехи мярекатрани, хуьруьн­эгьлийрин мехъеррикни — виринра акуна. КIусни дамах, фурс гвачир, гзаф къени кас тир. Хуьрериз атайла, сифтени-сифте кимел фидай, агъсакъалрин меслятрихъ яб акалдай, виринра гьихьтин гьалар, месэлаяр ава­тIа чирдай, бязи месэлаяр гьа чкадал гьялдай. И бажарагълу регьбердин камаллу насигьатрикай заз вири уьмуьрда тарс хьана…

1961-йисуз Э.Мамедова партиядин Обкомдин лекторвиле, ахпа орготделдин инструкторвиле, 1962-йисалай Кирован тIвару­нихъ галай типографиядин, гуьгъуьнлай КПСС-дин Обкомдин издательстводин директовиле кIвалахна. Махачкъалада Насрутдинован проспектда авай газетринни журналрин комплексдин кьакьан дарамат эцигуникни кьил кутурди Эседуллагь Межидович я. 1981-йисуз пенсиядиз экъечIайла, ДГУ-дин проректордин студентар тербияламишунин рекьяй куьмекчи яз, тежрибалу агъсакъалди вад общежитида яшамиш жезвай жегьилар тербияламишунин кIвалахдиз ирид йис кьван бахшна.

Эседуллагь Межидовичанни адан уьмуьрдин юлдаш Анна Федоровнадин хизанда кьуд велед (пуд хвани са руш) чIехи хьана.

1996-йисан январдилай Э.Мамедов чи арада амач. Рагьмет хьурай вичиз. Адан ишигълу къамат, уьмуьрдин гелер чидайбурун рикIерай садрани акъатдач.

Къейдна кIанда хьи, ихьтин лайихлу касдин тIвар эбеди авун патал икьван чIавалди са карни авунвач. Кучун-Къазмайрин хуьруьн агьалийри, мектебдин муаллимри гьеле 2002-йисан июндиз школа Э.Мамедован тIвару­нихъ ягъунин гьакъиндай къарар кьабулнай. Вучиз ятIани, къени кьилиз акъуднавач. Адан бюст хуьруьн клубдин, гьакIни Усугъчайдал райадминистрациядин  дараматдин виликни эцигайтIа, кутугай кар жеда.

Ш.Шихмурадов