Дегь заманайрин мад са шагьид
Дербентдин гьар са къван са тарих я. ГьикI хьи, ина ва шегьердиз мукьва терефрани, чилер эгъуьниз, кьиле тухузвай ахтармишунри Дербентдин къадимлувал тестикьарзавай хейлин затIар-ивирар жагъизва.
Ингье 2015-йисан гатун эхирра Россиядин илимрин Академиядин (РАН) Дагъустандин тарихдин, археологиядин ва этнографиядин институтдин археологиядин рекьяй экспедицияди шегьердин агъа пата (музейно-экспозиционный офисдин дарамат эцигун планламишнавай чкадал) нубатдин ахтармишунар тухудайла, чил эгъуьндайла, анай мусурманрин VIII-IX асиррин сур (некрополь) жагъана. Ахтармишунри къалурайвал, шегьердин кеферпатан цлаз мукьва и чкада, кIвалер эцигна, инсанар яшамиш жезвачир. И кар инай яшайишдин, майишатдин комплексар-кIвалер, техил хуьдай фурар, фу чрадай пичер-тIанурар, цин къуяр жагъун тавуни субутзава.
Гьа са вахтунда, идахъ галаз сад хьиз, чилин жуьреба-жуьре къатар эгъуьндайла, и чкадай археологриз чилин винел патан къатарай хъенчIин, шуьшедин къапарин, керпичрин кIусар жагъана. Абурни шегьердин вини, Жалгъан дагъ галай патай накьвадин къатар селди, инсанри ва тIебиатдин маса шартIари гъанвайбур ятIа, — фикирзава алимри. Гьа са вахтунда, малум жезвайвал, шегьердин агьалийри мукьвал алай и чка хуьруьн майишатдин мулк патални ишлемишун мумкин тир.
Ахтармишунар тухвай чкадин культурный къатунай археологриз металлдин шейэр, цурун пулар, безекар жагъана. Цурун пулари, хъенчIикай гьазурнавай цин турбайрин кIусари абур VII-XIII виш йисаринбур, яни Дербентди цуьк ахъайзавай, шегьер вилик физвай вядейринбур тирди къалурзава. Амма гуьгъуьнлай, ХIII виш йисарин сифте паюна, шегьер монголри къачурла, анин уьмуьр, яшайиш хейлин агъуз аватна.
Гзаф маракьлу са вакъиа — экспедицияди тIвар кьунвай чкада, чилин монголар чиниз къведалди виликан вахтунин культурадин къат эгъуьнайла, анай къванцин ящикра авай мусурманрин сурар жагъана. Абурукай кьвед алимри дикъетдивди ахтармишна. Амма абур кучукай вахт, тарих малумариз хьанач. ГьикI хьи, рагьметлубур кучукнавай ящикрихъ сурун къванер галачир. Анжах са сурай малум тушир кутIундай шей, еб жагъана.
Эгъуьнунар кьиле тухудайла, археологриз чилин дегь девиррин къатунай мусурманрин мад са сур жагъана. И инсанар къванцин ящикра ваъ, адет тирвал, накьвадин фурара кучукнавай. Сурарай жагъанвай шейэрни фикирда кьурла, и кучукунар чиниз монголар къведалди вилик вахтунинбур, (IХ-ХII виш йисарин эвел) тирди тестикьардай мумкинвал гузва. Гьа икI, археологрин ахтармишунри къалурзавайвал, и участок жуьреба-жуьре вахтара дербентвийри гьам сурар ва гьамни хуьруьн майишатдин игьтияжар патал ишлемишиз хьанай.
(Макъалада РАН-дин Дагъустандин тарихдин, археологиядин ва этнографиядин институтдин илимдин къуллугъчи Арсен Будайчиеван малуматрикай менфят къачунва).
РикIелай алатнавай шейэрин алем
Дербентдин музейрин коллективри шегьерэгьлийрихъ, иллаки жегьилрихъ ва мектебра кIелзавай аялрихъ галаз мукьвал-мукьвал рикIел аламукьдай жуьреба-жуьре мярекатар тешкилзава. “Гамарин ва Дагъустандин декоративно-прикладной искусстводин музей-заповедникда и мукьвара ачухнавай выставкада инсанрин рикIелай фадлай алатнавай шейэрин-парталрин, гуьрчегардай затIарин, экв гудай приборрин, керамикадин, ракьун ва кIарасдин затIарин выставка ачухнава.
Дербентдин антология
Къадим шегьерда авай Дуьньядин культурайрин ва динрин тарихдин музейда “Дербентдин антология” проект кардик акатнава. Проектдин асул метлеб акьалтзавай несил, мектебра кIелзавай аялар, вузрин студентар ва гьакIни шегьердиз къвезвай мугьманар ерийрин чкадин культурадихъ, тарихдихъ, милли ивиррихъ галаз мукьувай танишарун я.
Нариман Къарибов
