Дербентдилай алатайла, Ростов-Баку ракьун рекьин эрчIи пата (Белиждинни Дербентдин арада) гьалтзавай сад лагьай станция Араблинская я. И тIвар адал гьикI акьалтайди я? Вуж я Араблинский? И кардин гьакъиндай къадим шегьердин тарихдин музейра ва ктабханайра са бязи делилар ава. Хейлин малуматар заз вичихъ галаз хьайи суьгьбетда шегьердин тарих чирунал машгъул ксарикай сад тир журналист Гьажи Нажафовани гана.
Урусатдин пачагьлугъдин армиядин военачальник, генерал-лейтенант Балакиши Араблинский къадим Дербентдин тарихда вичин тIвар тунвай ксарикай сад я. Виликан Бакинский губерниядин Закатальский уезддин Джар тIвар алай хуьре 1828-йисуз дидедиз хьанатIани, адан уьмуьрдин лап чIехи пай Дербентдихъ галаз алакъалу я. Ингье, вучиз ятIа.
Лап гъвечIи яшара авайла диде-бубадикай магьрум хьайи Балакишиди Тала хуьре яшамиш жезвай халудин-пачагьдин армиядин подполковникдин хизанда тербия къачуна. Адан куьмекдалди ам Санкт-Петербургдин кадетрин корпусдизни кьабулнай. КIелунар акьалтIарайла, гада Дербентдиз атана ва ина ери-бине кутуна.
Вахт атайла, Балакиши Дербентда девлетлу ксарикай сад тир Алипанагь-беган руш Бичедал эвленмиш хьана.
Лагьана кIанда хьи, Балакиши Араблинскийди а вахтара кьиле фейи вири женгера иштиракна — Крымдин дяведа (1853-1856-йисар), Хивинский походда (1873-йис), Урусринни — туьркверин дяведа (1877-1878-йисар).
Саки 50 йисан вахтунда пачагьдин армияда къуллугъна, гзаф кьадар шабагьриз, гьа жергедай яз, тIвар кхьенвай къизилдин къилинждиз ва Аннадин ордендизни лайихлу хьайи Б.Араблинский, генерал-лейтенантдин чинда аваз, отставкадиз экъечIна.
Дербентдай ракьун рехъ тухудайла, пачагьди шегьердивай са кьадар кьибледихъ, генералдин мулкунин патав станция эцигун ва, генералдин лайихлувилер гьисаба кьуналди, аниз Араблинскийдин тIвар гун эмирна.
Балакиши Араблинскийдихъ туькIвей хизан авай. Ада вичин хва Жагьангираз ва пуд рушаз светский образование гана.
ЧIехи несилдин векилар тир дербентвийрин рикIел машгьур генерал Балакиши Араблинскийдин ва адан хизандин гьакъиндай хейлин делилар алама. Абурукай виридакай рахайтIа, газетда гегьенш чка кьада. Ам яшамиш хьайи кIвалел дербентвийри мемориальный кьул алкIурнава. Шегьердин “Къирхляр” сурара, са вахтара Дербент идара авур Тути-Бикедин мавзолейдин патав генералдин, адан уьмуьрдин юлдашдин ва чIехи рушан сурарни ава.
Балакиши Араблинскийдин езне, вичин вахтунда Бакудин машгьур миллионер Зейнал-Абди Тагъиева вичин харжидалди “Къирхляр” сурарал къванцин гьасар чIугуна ва анал къаравулни тайинарна. А цларин гзаф чкаяр гилани, тарихдин ивирар хьиз, сагъдиз ама.
Чна винидихъ къейднавайвал, женгинин генерал Балакиши Араблинскийдин баркаллу уьмуьрдин рекьикай, адан хизандин кьисметдикай делилар гзаф ава. Чи ватанэгьли С.Султанован “Дербент ва дербентвияр” ва “Дербент. Арадал атунин тарих ва гегьенш хьун” ктабра генералдин гьакъиндай иллаки гзаф кхьенва…
Нариман Къарибов
