Кьадар-кьисметди бязи вахтара чун, журналистар, ахьтин инсанрихъ галаз танишарда хьи, са — ваъ, са шумуд терефдихъай  алакьунар ва агалкьунар, бажарагъ,  девлетлу тежриба  авай абурун итижлу суьгьбетрихъ яргъалди яб акализ ашкъи жеда.  Ахьтинбур зи хайи халкьдин векилар — жегьил га­даярни рушар — тирла, руьгьдик генани лувар акатда. Сир туш, гъве­чIи чIавуз рикIе муаллимвилин ва духтурвилин пешейрин иесияр хьунин мурадар, къастар авайбур гзаф гьалтда. Абур чпин къени ниятар кьилиз акъудун патал талукь вузриз гьахьда, гележегда, муаллимар, духтурар яз, обществодиз хийир гуз чалишмиш жеда. Уьмуьрда зал муаллимар-шаирар гзаф гьалтна. Амма духтурар-шаирар, и пешедихъ галаз санал яратмишунрал, литературадал машгъул ксар гзаф чида лагьана завай дамах ийиз жедач.  Зун шад я и мукьвара заз духтур-шаирдихъ, вичихъ са шумуд патахъай бажарагъ авай жегьилдихъ галаз мукьувай таниш жедай мумкинвал хьунал. Къе заз  адахъ галаз газет кIелзавайбурни танишариз кIанзава:  Фезилагь  Талибович  Велиханов  — Махач­къа­­ла­дин 3-нумрадин клинический больницадин ОАРИТ-дин (анестезиологиядин, реанимациядин ва интенсивный терапиядин отделение) заведующий, духтур анестизиолог-реаниматолог.

Къейд авун лазим я хьи, и больницада азарлуяр патал наркоздин цIийи (ингаляционный анестезия), яни вичикай бедендиз тIимил зарар авай жуьреяр ишлемишзава. Идалайни гъейри, залан операцияр кьиле тухун патал, гьакIни чпин сагъламвилин гьал лап чIуруди тир (къе­непатан органрин кIвалахдихъ, дамарра ивидин гьерекат йигин, ивидик шекердин кьадар артух хьунихъ галаз алакъалу яз ва икI мад) азарлуяр операция авуниз талукь вири дуьшуьшра наркоз гун Фезилагь Велиханован хиве ава. Азарханада лазим атай цIийи аппаратура хкягъун, заказ авунни чи ватандашдал ихтибарнава.

Яшариз жегьил ятIани, Фезилагь Велиханов хейлин агалкьунрин сагьиб я. Кьилди къачуртIа, ам илимдин изобретенийрин рекьяй “Архимед” тIвар алай конкурсдин ла­уреат, международный кьве илимдин ахтармишунин регьбер я.  Алай йисуз Вирироссиядин шаирвилин “Зелёный листок” тIвар алаз кьиле тухвай конкурсдин лауреат хьайи Фезилагь Велиханован шиирар гьа ихьтин тIвар алай литературадин кIватIалда чапнава. Июлдин эхирра адаз и кIватIалдин презентацияда иштиракун патал Тверь шегьердиз — Андрей Дементьеван шииратдин КIвализ — теклифнавай. Авайвал лагьайтIа, эхиримжи вахтара патарал, яни чи республикадилай къеце хана, чIехи хьайи жегьилрикай дидед чIал чидайбур зал кьериз-цIаруз гьалтна. И жи­гьет­дайни чи ватандашди зун шадарна. Гележегда ада лезги чIалал­дини шиирар кхьин-эсерар теснифун хиве кьунва. Агъадихъ чи арада кьиле фейи суьгьбет гузва.

Алава къейд.

Фезилагь. Велиханов 1994-йисан майдиз Ставрополдин крайдин Александровский райондин Круглолесский хуьре дидедиз хьана. 2009-йисуз ада Махачкъаладин 37-нумрадин гимназия агалкьунралди акьалтIарна. КIелдай йисара Фезилагьа  химиядай, биологиядай, информатикадай кьиле тухвай олимпиадайра 1-чкаяр кьуна. 2010-йисуз ам Даггосмедакадемиядин лечфакдиз гьахьна. Ам акьалтIарай 2016-йисуз “Анестезиология-реаниматология”  пешедай интернатурада кIелунар давамар хъувуна.

Алай вахтунда Фезилагь Велиханов илимдин философиядин “Дизайн” тIвар алай клубдин председатель, литературадин “Верба” клубдин регьбердин заместитель я. Ам илимдин кIва­лах­рални машгъул жезва. 2017-йисуз ам ДГМУ-дин илимдин ахтармишунрин лабораториядин заведующийвиле ва инновационный кIвалах­рин клубдин регьбервиле тайинарна. Ам жегьилрин хейлин форумрин иштиракчи ва  грантрин сагьиб (“Вдохновение гор 2016”, “Ма­шук” — кьве сеферда ва икI мад),  международный кон­курсрин гъалибчи я. Ада Махачкъалада сагъламардай ва диаг­ностикадин “Астрамед” центрада нейрохирургиядин отделенида медбрат яз кIвалахна.

2015-йисуз Фезилагьа патент къачун патал арза гана. 2017-йисуз лагьайтIа, “Модель ишемии спинного мозга у лабораторных животных” тематикадай патент къачуна.

Фезилагь Велиханов тайский боксдал, кьезил атлетикадал, чIе­мерукрай лишанар ягъунал, велоспортдал, шахматрал ва спортдин маса жуьрейрал машгъул жезва.

 Ф.Велиханован бубади (ери-бине Ахцегьай я) инженер-проектировщик, дидеди (Рутул райондин Хъуьлуьдрин хуьруьн руш) яшайишдин рекьяй къуллугъар кьилиз акъуддай кIвалин (“Дом быта”) заведующий яз зегьмет чIугунай. Алай вахтунда кьведни пенсиядиз экъечIнава.

• Фезилагь Талибович, чаз малум тирвал, яратмишунрал машгъул жез куьн са акьван гзаф вахт туш. Шииратдин конкурсда иштиракуникай суьгьбетнайтIа, кIанзавай.

— Дугъриданни, шиирар, гьакIни гьикаяяр ва повестарни  за 22 йиса авайла кхьиз башламишна.  Сифтегьанбурун жергеда “Интернда кIвалахдин йикъар”, “Ахцегь”, “Ахцегь вацI”, “Гиппократан кьин” ва масабур ава.

И жуьредин мярекатра (кьилди къачуртIа, форумрал таржумачи язни) заз икьван чIавалдини иштиракун кьисмет хьанай. Жуьреба-жуьре конкурсрикай малуматар ин­тернетдин майданра гзаф гьалтзава. Гьавиляй жуван къуватар ахтармишун четин кар туш, — суьгьбетдив­ эгечIна ам. — За конкурсдиз са шумуд шиир рекье тунвай. Вирироссиядин дережада абуруз гьихьтин къимет гудатIа чир хьун заз гзаф важиблу тир. Са тIимил вахтунилай заз зенгна, лауреат хьанвайдакай хабар гана. Гъалибчийрив шаба­гьар вахкуниз ва мастер-классар гуниз талукь мярекатда иштиракун патал теклифна.

Къейд авун лазим я хьи, конкурсдин тешкиллувилин комитетди и мярекат вини дережада аваз кьиле тухун патал гзаф зегьметар чIу­гун­вай. Мадни ачухдаказ лагьай­тIа, ана тешкилнавай гьалар заз икьван чIа­валди иштиракун кьисмет хьайи илимдин ахтармишунриз ва я медицинадин тежриба артухаруниз талукьбурулай гзаф тафаватлу жезвай. Илимдиз талукь мярекатра, ви­ридаз чидайвал, инсанар кIе­ви­вал­дай жуьреда рахада ва чеб гьакI ту­худа. Гьавиляй ихьтин мярекатда иш­тиракун, литературада чпин гел тунвай итижлу ксарихъ галаз гуь­руьш­миш ва таниш хьун заз гзаф хуш хьана.

• Конкурсдин иштиракчийрин арада мад духтурар авайни?

— Мярекатда жуьреба-жуьре пешейрин иесийри —  геофизикди, биологди, юристди, философди, педагогди ва масабуру, асул гьисабдай, филологри иштиракна. Духтуррикай лагьайтIа, зун ягъалмиш туш­тIа­, стоматологди иштиракна. Мадни ина зун кьадар-кьисметди психологдихъ галаз танишарна. Чна жуьреба-жуьре темайрай суьгьбетарна.  За реаниматологди ва психологиядин месэлайриз итижзавай касди хьиз, ада пешекар (яшар тамам тахьанвай жаванрихъ галаз кIвалахзавай) яз  веревирдзавай.

• Мастер-классар кьиле тухвай ва конкурсдин жюридик квай шаирри (пешекарри) ви шиирриз гьихьтин къимет гана?

— Хъсан, чун патал гзаф къи­метлу меслятар гана. Шиирар зи уьмуьр­дин рекьихъ галаз алакъалубур тирвиляй абуруз экуь дуьнья акуникай ва чап авуникай лу­гьун заз гзаф хуш хьана. Зи гьевес и карди мадни хкажна.

• Тарихдай чизвайвал, духтурвилин пеше къачур, гьакI машгьур писателар язни литературада­ дерин гел тур Антон Чехов, Ми­ха­ил Булгаков, Артур Конан-Дойль ва масабурни чахъ хьана. Яратмишунри куь уьмуьрда гьихьтин чка кьазва (хобби, са кардилай масадал элячIун ва я тахьайтIа ам мадни къуватлу затI  яни?). Куьне лите­ратурадин яратмишунра медицинадин чирвилерикай менфят къачузвани?

—  Эхь, зи шиирра  медицинадин темади мягькем чка кьунва, амни зи уьмуьрдин къакъудиз тежер пай я эхир. Яратмишунар — проза ва ши­и­­рат — зи фикир маса са квел ятIани желбзавай къайдаяр я лагьайтIа же­да. Медицинадин рекьяй къуллугъчиди фикир тавуна ва я къалабулух кваз  къарар кьабулна виже къведач. Чаз гьамиша “къайи кьилелди” фикирун ва мягькем гъилералди кIвалахун герек къвезва. Та­ди серенжемар кьабулайдалай кьу­лухъ, нефес акъадарна, гележегда кьилиз акъудун лазим тир пландикай секинвилелди, сабурлувилелди фикирун герек я. Ихьтин декьикьайра яратмишунар еке куьмекдиз ва даяхдиз, четин месэладиз маса вилерай килигдай къуватдин чешмедиз элкъведа. Гьел­бетда, ихьтин шартIара ва легьзейра кьилиз атай цIарарал ахпа кIва­лах хъийизва. Абур чпин тайин мет­лебдив ацIурзава.

• Вун шииррилай гъейри прозадин эсерар кхьинални машгъул жезва. Абур квекай я?

— Прозада захъ кьве хел ава: сад лагьайди, медицинадин темадиз талукь яз зи тежрибадикай менфят къачуна, зи уьмуьрда арадал къвезвай дуьшуьшрикай гъвечIи-гъвечIи гьикаяяр ва, кьвед лагьайди, Дагъустандин кьетIен тав (коло­рит) хвена, илимдин фантастика.

Жуван эсерра зун уьмуьрда ара­дал къвезвай жуьреба-жуьре гьалара инсанриз цIийи фикир (точка­ зрения) теклифиз ва четин месэ­ла­яр гьялун патал цIийи мумкинви­лер жа­гъуриз, абур ачухиз чалишмиш жез­ва. Гьавиляй чирвилер гун зун патал важиблу терефрикай сад я.

• Медицинадин рекьяй кьиле тухузвай илимдин кIвалахдикай куьрелди лагьайтIа, жедачни?

—  Алай вахтунда за международный чIехи 4 ахтармишуна ишти­ракзава. Абурукай кьведаз за регьбервал гузва. Гьайиф хьи, муькуь кьведан сирер ачухдай ихтияр заз авач. Сад лагьай проект — бактериологический посевдин бинедаллаз антибиотикри эсерзавай тегьер чирдай экспресс-къайдадиз талукьди я. Ада (алай вахтунда ишлемишзавай, вич 3-7 йикъалди гуьзлемишун герек къвезвай къайдадилай тафаватлу яз) 3-5 сятинилай нетижа чирдай мумкинвал гузва.

Кьвед лагьай проект — искусственный дуркIундин гъвечIи аппаратдиз талукьди я. Гьакъикъатда, ам диализдин аппаратдиз гзаф ухшар ава. Амма заланвал 500 грамм хьуни и аппарат (имплантант яз) инсан­дин беденда твадай ва 2-9 йисалди кIвалахдай мумкинвал гузва.

Кьве проектни грантрин бинедаллаз кьилиз акъудзава. Алай вахтунда жуьреба-жуьре клиникайра ва фундаментальный базайра абурал дериндай ахтармишунар кьиле тухузва. Галай-галайвал вири лугьун, гьелелигда, сир я.

• Фезилагь, къуй вахъ фи­кир­­дик­ квай вири крар кьилиз акъуддай къуватар, экуь гележег, мадни еке агалкьунар, хушбахтлу хизан хьурай!

— Сагърай!

Рагнеда Рамалданова

 

Фезилагь Велиханов

Бубайрин ватан

Уях я фадлай, чукурна ахвар,

КуькIвенва дагълар экуьнин ярал.

Жегьил шумал цIвел рушаз я ухшар,

Яргъан гадарна, экъечIай гарал.

 

Къекъвезва зунни зи Ахцегь чилел, —

Зи бубайриз муг багъишай меркез.

Москва, Минск, Къазанни куьгьне

Туна, мад иниз хьана зун хквез.

 

И чилел, цавун вили четирдик,

Шарвилийриз мерд гайи эркинвал,

Зазни гузва дад куьгьне чехирдин,

Нефесдихъ галаз хъвазва ширинвал.

 

АкI я, бахчада зун я са жалгъа,

НуькIери шаддиз багъишиз мани,

Жанлу ийизва, раг хьиз, багъри хва, —

Ахцегь чилиз зун ажеб я кIани!

 

ВацIун чарчарри чуьхуьзва зи чан,

Нуш жезва гьикьван зар алай лепе!

Яргъара ама зун хайи ватан —

Къацу тамарин, чуьллерин уьлкве…

 

Амма лугьузвай а чили яргъа:

— Ви эсил-несил я, хва, лап куьгьне,­

Абурун мескен жеда ваз багьа,

ЧIугвада руьгьди къатариз дегьне…

 

Бубайрин ватан — сирерин мяден,

Душманриз даим багъишайди йикь,

Игитвилелди, гьамиша кьетIен,

Хкудиз тунач вичикай са чIикь!

 

Лугьун тийиз гьич жегьилни кьуьзуьд,

Рамагрин хуруз экъечIнай дили.

Гьар сефер душман авуна гъуьргъуь,

Хуьр кIвачел хкиз, меле жез вири…

 

Утагъ зи дигай, рагъ алай кьилел,

Ред ийиз даим тIурфанни аяз.

Гележег мадни жеда ви гуьзел,

Тагьсибди кьакьан тадач зун даяз!..

 

АкъатайтIани яргъариз гьикьван,

Са куьнивайни жедач зун дарал.

Хуьда саламат рекьера залан

Кифери цIвелин, экъечIай гарал…

Шиир урус чIалай таржума авурди Мерд Али я