(Эвел — 15-нумрада)
ЦIи уста Идрисан — 150, адан надир муькъуьн — 101 ва Джиорсанни Дебернардидин муькъуьн 110 йис тамам жезва. Милли тарихдинни культурадин метлебдин кьетIен юбилейриз гиламаз гьазур жен
Дуьньядин машгьур инженерризни устIарриз тарс гайи агьвалатдилай кьулухъ мадни артух тIвар-ван акъатна уста Идрисан. Самур дереда ва масанрани муькъвер ва яшайишдин чIехи дараматар эцигзавай парабуру, къвез, адавай меслят къачуз хьана. И кар, гьакI адан гъилин кIвалер, муькъвер акваз, чкадин устIардин алакьунрихъ инанмиш жеда чкадин вилик-кьилик квай ксарни гьукумдарар. Абуру уста Идрисал Ахцегь вацIал, Гъуьйи киминни Шарвилидин майдандин патав кIарасдин куьгьнедан чкадал цIийи муьгъ эцигун ихтибарда.
ИкI, ракьунни бетондин кьве тагъ алай надир муьгъ кардик акатай дуьз 8 йисалай, 1923-йисан августдиз, гурлу вацI ахцукьна, яд лап кьери хьанвайла, «Бисмиллагьи рагьманни рагьим» лагьана, уста Идрис гьевеслудаказ цIийи муькъуьв эгечIна. Эцигзавай имаратрин проектар кьиле хуьзвай ам вичин къуватрихъ инанмиш тир, куьмекчиярни авай. Нетижада тахминан са йисан къене (эцигунар эгечIай ва бегьем хьайи йикъар тайин туш) адалай Дагъустанда вичиз тешпигь авачир хьтин гуьзел ва мягькем муькъуьн имарат эцигиз алакьна. Эхь, агъа патал цIийи къайдада ракьукайни бетондикай кьве тагъ алаз хкажай муькъуьхъ галаз санал гила абуру Ахцегь вацIал милли архитектурадин надир ансамбль яратмишзавай.
Халкьдин сиверай чав агакьнавай малуматрай, Ахцегьа къванцин чарх алай зурба муьгъ ачухунин гурлу сувар а муькъуьн кьилевай Шарвилидин майдандал 1925-йисан ноябрдиз, яни жемятди гад-зул кIватI хъувурдалай кьулухъ, къурмишна. Чкадин жемятдилай алава, а мярекатдик патарилайни гзаф мугьманриз теклифнавай. Гьа девирда Ахцегь райондин сергьятра эцигай кьван амай вири муькъверикни яшайишдин чIехи дараматрик уста Идрисан гъил, меслят ква. Вичикай ихтилат физвай муькъуьк ккIана эцигнавай Шагьмардановрин машгьур кIвалерин цлар-тагъарни (аркаяр) уста Идрисан гъилинбур я (ана цлан къванцел 1935-йис ала).
И муьгъ эцигзавай чIавуз ихьтин са итижлу карни хьана. Фияви Жабраилов Юлчи буба, Ахцегьрин базарда маса гун патал вилик 10 гьерни кваз атана, муькъуьв агакьда. КилигайтIа, муьгъ эцигунин кIвалахар кьиле тухуз, рехъ агалнава. ГьакI акъваздач хьи, адет тирвал, саламалейкум, къуватар хьурай, муьгъ къадимлуди, хийирлуди хьурай лагьана, рекье галатнавай яшлу итим устIаррихъ галаз ихтилатрик акатна, са геренда абурухъ галаз ял ягъиз ацукьда.
— Аквазва хьи, вахтуналди и рехъ авач, агалнава. Я гьерер вуна инал чаз туна кIанда, я туш, элкъвена вини рекьяй базардиз алад, — зарафат кваз лугьуда адаз муькъуьн устIарри.
— Гьамни хъсан меслят я, гадаяр. Рекьик-муькъуьк пай кутун виридалайни еке суваб я. Къуй зи гьайванар квез зи патай гьалалдин садакьа хьурай лагьана, гьанал абуруз туна, вич, лаш къуьнел хкьуна, субайдиз элкъвена хъфена.
Ялахъви машгьур журналист, Дагъустандин культурадин лайихлу къуллугъчи Казим Казимова уста Идрисакай ихьтин са карни рикIел хкизва.
— Им гьеле Ахцегьрин машгьур муьгъ эцигдалди хьайи кар я. Хъуьлуьдрин жемятди уста Идрисавай гуьне патаз экъечIдай муьгъ эцигун тIалабна. Аллагь патал, халкь патал тир кардал гьалтайла, «жедач, чидач, галатнава» гафар чин тийидай устIарди садазни ваъ лугьудачир, алакьдай куьмекдай. И сефердани, гъилер къакъажна, эгечIна ам жавабдар кIвалахдив.
Самур вацIал муьгъ эцигна куьтягь хьайила, чIуру ниятар авай ксари (гьелбетда, адал пехилбурни авай), гуя ам, винел патай са жизви агъурвал хьайитIа, ацахьдайди я лугьуз, Махачкъаладай комиссиядиз эверна. Комиссиядин членарни ахьтин фикирдал алай хьи, «савадсуз лежбер — устIар гьинай, ада кьил кутунвай мягькем муьгъ гьинай?!». Ихьтин ванер япарихъ галукьайла, уста Идриса хуьруьн жемятдивай, жезмай кьван гзаф къванер кIватIна, муькъуьн далудиз ягъун, идал бес тахьана, анал хуьруьн нехирни акъвазарун тIалабда. Вич, фена, гьа муькъуьн кIаник акъвазна. Муькъуь дурум гана акур комиссиядин членар мягьтел хьана амукьнай.
И дуьшуьшдилай гуьгъуьниз Хъуьлуьдрин хуьруьн жемятди уста Идрис чпин хуьряй КьакIарин хуьруьз кьван, гъилерал кьуна, далдамдинни зуьрнедин сесерик кваз, вилик халкьдин патай пишкеш яз ганвай са шумуд къарамални кутуна, хканай. Риваятдиз ухшар ихьтин дуьшуьшар низ чида, уста Идрисан уьмуьрда гьикьван хьанатIа! Хъуьлуьдрин жемятди пишкешай къарамалар ада садакьадай КьакIарин жемятдиз пайнай. Лезги халкьдин бажарагълу шаир Алирза Саидова ватанперес бажарагълу устIардин къамат вичин «Уста Идрис» поэмада (Дагкнигоиздат, 1977) хъсандиз ачухнава.
Къванцин тагъ (чарх) алай муькъверин зурба устад Идрис Юнусович Юнусов, Азербайжан патан ЭчIехуьре гъуьлуьк кваз яшамиш жезвай вичин гъвечIи рушал кьил чIугваз фейила, 1941-йисуз 66 йисан яшда аваз кечмиш хьана. Чкадинбуру ам еке гьуьрметдивди КцIар райондин ЧIехи Мугугъ хуьруьн сурара кучукна. Аллагьдин рагьметдик кваз хьурай! Вич чи арада фадлай амачтIани, ада несилриз, ирс яз, надир муькъвер тунва. Ингье 100 йисалайни гзаф вахт я, «вич эцигайдаз рагьмет хьуй!» лугьуз, абур халкьди ишлемишиз.
Дашдемир Шерифалиев
