Общество къенепатай чIур хьун виридалайни чIехи къурхулувал, ам къецепатан душманрилай гзаф хаталу я. И кар РФ-дин оборонадин министр Сергей Шойгуди, Урусатдин жегьилрин “Территория смыслов” форумдал рахадайла, къейдна.

Акъваз тавуна, гагь сана, гагь ма­сана жуь­­реба-жуьре женгерив ацIан­вай агъзур йи­сарин тарихди и фикир вири девирра гьахълу­ тирди къалурзава. Инсанри арадал гъизвай гьар са куьнихъ, эвел хьиз, эхирни авайди я. Уьмуьр, къван хьиз, гьа са чкадал акъваз­на­вач, ам гьамиша гьерекатда ава: я вилик, я кьу­лухъ. Инсанрин­ обществоярни гьакI я. Эгер общество вилик тефиз хьайи­тIа, акъваз­ тавуна вилик физвай дуьньяда им кьулу-кьулухъ финиз барабар я. Садра худда гьатнавай тарихдин чарх, Чилин шар хьиз, гьа са па­­тахъ элкъвезва. Ам­ма гагь-гагь тарихдин чарх, инсанрин гьерекатрилай аслу яз, пайгардикай хкатзава. Инсанар чеб къурхулувилерик акатзава.

Женгерин нетижада инсанри зурба къуват авай пачагьлугъар арадал гъизва. Са кьадар вахтарилай гьабурни, къецепата ва къенепата арадал къвезвай гьаларилай аслу яз, дегиш жезва: тарихдин гурарин цIийи са кIар­цIин виниз хкаж жеда, я та­хьайтIа, агъуз аватда. Уьлквеяр ми­­хьиз чкIай дуьшуьшар тIимил авач.

Къецепатан гьич са душмандивайни тIем гъиз тежедай хьтин къудрат, гужлу кьушунар, государстводин хатасузвал хуьдай умудлу къу­рулу­шар хьун санлай вири общест­водин хатасузвилин замин туш. Чаз тарихдай чизва ва исятда­ни аквазва, гьихь­тин къуватлу армияр авай девлетлу уьлквеяр, чпин тIвар тарихда ту­на, пайи-паяр хьана, инсанар азабрик акатиз, дуьньядилай фенатIа. Фараонрин Египет, дуьнья­дин са пай вичиз муь­тIуь­­гъарай Алек­сандр Македонскийдин пачагьлугъ, вичин дев­­летлу гражданри ха­ин­вал авур Карфаген, Рим ва девлетри вилер буьркьуь авур Византия, гуьгъуьнлай, Ви­зантия  кукIвар­на, адан мулкар вичиз вахчур туьркверин Османрин пачагьлугъ. ГьакI  чи ри­кIе­лай гьич садрани алат тийидай Советрин Союз — къуд­ратлу­ держава. Чун игьтиятлу хьана кIан­зава. Садра лагьай жуван фикир тик­рар­зава, мад ва мад тикрар хъийида:­ алай аямдин дуьньяда авай къиз­гъинвилин кьилин себеб Советрин Со­юз терг авун — тарихдин чарх терездик хуьдай къуват амукь тавун­ я. Гьикьван ихьтин нукьсанар вичик квайтIани, ам дуьньяда виридалайни гзаф гьахълувал, инсанрин арада­ барабарвал, садвал хуьзвай, са­да ма­сад истисмар тийиз­вай, законрал амалзавай, дуьньяда ис­лягьвилин да­ях яз авай къудратлу тек са уьл­кве тир. Эгер СССР амай­тIа, США-ди­­вай къе акъудзавай хьтин кьуьруькар, мердимазарвилер ийиз жедачир. Террористривай кьил хкажиз, къимет авачир инсандин уьмуьр гьич са куьникни квачирди хьиз ­жедайни?

Са шумуд агъзур йис инлай ви­лик китайви камалэгьлийри лагьанай: “КIвалин къенепата авай са душман кIвалин къецепата, цларихъ галай агъзур душмандилай ха­талу я”. Гьакъикъатдани, чи госу­дарст­во­диз душманвалзавай къуватар вири девирра къецепата гзаф авай. Чахъ галаз абуру къати дяве­ярни авуна. Гьар сеферда чун гъалиб хьана.

Амма душман амалдар ва фендигар я. 1937-1938-йисара СССР-да США-дин посол, президент Рузвельтан махсус  векил хьайи Джозеф Дэвиса вичин вахтунда тестикьарайвал,  Гитлеран Германияди, Европадин маса уьлквейра хьиз,  Урусатдани къенепата “вад лагьай колонна” гьазурна. Амма  И.Стали­на ам  вахтундамаз тергна. Дэвиса тестикьарзавайвал, советрин регьберди дяведиз гьазурвал акунин карда неинки оборонадин къуватар артухарна, гьакIни руководство гудай кадрийрин жергеяр, абуру кьунвай къуллугърин чIехивилизни килиг тавуна, михьи авуна. “Немсер Прагадиз, Норвегиядиз, Словакиядиз, Бельгиядиз гьахьдайла, абуруз къенепатай активдаказ куьмек гана. Амма чаз Россияда акI хьана аквазвач. Вучиз лагьайтIа, ана Гитлеран терефдарар вири гуьлледиз акъуднава”, — лагьанай Дэвиса, 1941-йисан 25-июндиз Гарварддин университетда лекция кIелдайла.

Ватандин ЧIехи дяведа Россия фашистрин чапхунчийрин винел гъалиб хьунин кьилин шартIарикай сад гьа им хьана: уьлкведа­, ам хаин­валзавайбурукай михьна, бинеда агьа­лийрин барабарвал, советрин ватан­пересвал авай къенепатан хатасузвал таъминарун. Гуь­гъуь­нин йисара къудратлувал къвердавай мягькем жезвай уьлкведихъ хьайи цIийи  руководстводи (Н. Хрущев) игьтиятвал квадарна. “Вад ла­гьай колонна” кIва­чел ахкьалтна. Хрущева “галайвал”, къаюмвал ийиз­ хьайи, ахпа, адан зиянкарвилин гъавурда акьурла, уьлкведай акъудай А. Солженицын рикIел хкун бес я. Яваш-явашдиз “колоннадин” векилар гьукумдин вини дережадин къурулушриз гьахьна. Абурун башчи пар­тиядин ЦК-дин секретарь А.Яковлев тир. Ах­па вуч хьанатIа, квез чизва. Дуьньяда бара­бар­вал хуьзвай, гужлувилел гьалтайла, кьвед лагьай держава тир Советрин Союз амукьнач. Миллионралди инсанар телеф хьана, хуьрер, шегьерар барбатIна, къецепатан чапхунчийривай кIаник кутаз тахьай­ госу­дарство къенепатан душманди туп-тфенг гвачиз регьятдиз чукIур­на, вири халкьди арадал гъайи дев­летар тарашиз башламишна. Гьам къенепатан, гьам къецепатан азгъунри тарашна.

Уьлкве ахьтин аслувиле гьатнавай хьи, приватизациядин вири месэлаяр Москвада Госкомимуществодин кабинетра ацукьнавай Америкадин советникрихъ галаз меслятна гьялна кIанзавай. Халкьдиз душман хьиз аквазвай Чубайсан чкадал 1994-йисан эхирра Б.Ель­цина Госкомимуществодин регьбервиле эцигай Владимир Полеванова и гзаф важиблу ведомст­водай США-дин советникар чукурна. Приватизация чIурукIа тухванвайдакай, ина авай чIехи тахсикарвилерикай Гьукуматдин Председатель В.Черномырдиназ доклад кхьена… Ругуд югъ алатна. Вич анжах  кьве вацра Госкомимуществодин регьбервиле хьайи жегьил алим, илимрин доктор Владимир По­леванов  гьа Ельцина къуллугъдилай алудна. Вири “советникар” чпин чкайрал хтана, тарашунризни худ хгана. Гьа ихьтин кьисмет Югославиядихъ, Египетдихъ, Иракдихъ, Ливиядихъ хьана. Сирия чи уьлкведи, Россияди къутармишна.

90-йисарин барбатIвилерин вилик пад РФ-дин цIийи Президент Владимир Путиналай кьаз алакьна. Виликандав гекъигайла, чи гьалар гьикьван хъсан хьанватIани (хьанвач лугьун дуьз туш — хьанва)­, вири крарин кьил кьилел хкиз, вири рази жедай лазим къайда тваз гьеле агакьнавач — чIурувилерин гьерекатар гьакьван деринриз гьахьнава.

Уьлкве хушбахтвилихъ вилик  финиз гьа виликдай хьиз манийвалзавай къецепатан ва къенепатан къуватар тIимил хьанвач. Дегьза­манрин камаллу мисалда лугьузва: “Душмандал гъалиб жез кIанзаватIа, адан веледар тербияламиша”. Виш йисаралди Урусат чукIуриз алахънавайбуру къе гьа и фикир чахъ галаз тухузвай “къайи дяведа” яракьдиз элкъуьрнава. Абурун мурад, диндилай аслу тушиз, вири инсаниятдиз талукьарнавай Аллагьдин къанунрихъ, таъкимарунрихъ галаз кьазвай, чаз адет хьанвай, вири девирра чи саламатвал хуьз хьайи ивирар, бубайрин, халкьдин хъсан адетар чи рикIелай алудун, абурун чкадал руьгь руьхъведиз элкъуьрзавай, чна дуьньядин чиркер яз гьисабзавай, чпин ивирриз лап гьа аял чIавалай чав, михьи ниятрихъ еримишзавай инсанривни, икрам ийиз тун я. Абуру пулни девлет, кьилди­ кьилихъ жуваз жезвай хийир къенин кьилин ивирар, уьмуьрдин макьсад яз гьисабзава.

Девлетлу хьун патал нагьакьан­ крар ийиз­вайбурузни я регъуьвал, я кичIевал амукьзавач. Ягь-намус квадарна, гьар гьихьтин хьайи­тIани тахсиркарвал ийиз гьазур я. Чуьнуьхизни жеда, тарашиз-къакъудизни, алдатмишизни. Хаинвал — мад идалай залан, багъишламишиз тежедай тахсиркарвал авани? Яр-дуст, жуван багърияр, гьатта диде-бубани, хайи Ватанни маса гуда абуру-къанихри, пулуна, девлетра вил аваз. Лезги халкьдихъ ихьтин мисаларни ава: пул инсандин душман я, пулдик берекат  квайтIа, ам гъиляй-гъилиз фидачир.

Закондин винел агъавалзавай пулуни, вирида вичиз пак са затIуниз хьиз икрамзавайла, Аллагьни рикIе­лай алудиз тазва, вири гунагьарни “списатзава”,-  гьисабзава азгъун темягькарри. Инсан инсандиз дуст, юлдаш, стха я лугьуз яшамиш жезвай чун къе маса алагъ-салагъдин шартIара твазва. Тапарарзава, алцурарзава, сад-садаз ихтибарсуз я. Лутувал пешекарвилиз элкъуьрзава. Гьич затIни тийиз, са кIусни зегьмет чIугун тавуна,  миллионрин иесияр жезва. Пул низ гзаф аватIа, гьада вири месэлаярни гьялзава. Ми­хьи­вилелди, гьакъисагъ зегьмет чIугу­на, варлу хьуник, хизандиз лайихлу уьмуьр тешкилуник умуд кутаз жезвач. Коррупцияди, ришветри, тухумчивили умудсуз хьайибур ча­ра атIай чкадал гъизва. Гьа са вахтунда  чи элитади, олигархри, “звездаяр” лу­гьуз­вайбуру, лу­туйрини квасайри, къа­бачийри кеф-кефиятдин девран гьалзава. Чпин девлетар шит лав­гъа­вилелди къалуриз, кесибвиле авайбурал ягьанатдивди хъуьрезва, гуьгъуьниз уьфтни ахгалдарзава. Гьа икI общество къенепатай чIур хьу­нин къулай шартIар арадал къвезва.

Сергей Шойгуди жегьилрин форумдал лап важиблу, хци месэла къейднавайди, ам вахтундамаз гьял­на кIанзавайди чаз гьар йикъан­ уьмуьрдай аквазва. Шаксуз, къе Урусатдин “цларихъ галай” акси къуватар чи об­щество къенепатай вич вичелай чIур хьун па­тал алахънава. Уьлкведин руководстводик квачир тахсирар кутаз, ам лекеламишзава, халкьдинни гьукумдин арада зидвилер тунин­ мураддалди инсанрик руководство гудай къуллугърал алайбур такIанардай гуьгьуьлар кутазва. Ихьтин душманвилин пропагандадихъ гьич са нетижани жедачир, эгер чи девлетра вил аваз, Урусат чукIуриз кIанза­вай “цларихъ галайбуруз” къенепата куьмекчияр авачиртIа.

Къейд авун герек я, алай вахтунда чи инсанри ийизвай наразивилер яшайишдин метлеб авайбур я. Абур обществодиз гьахълувал хкунихъ рекье тунва. Кесибринни девлетлуйрин арада авай фаркь лап чIехиди, мажибарни пенсияр кьил хуьз тежедай кьван гъвечIибур я. Здравоохранение, образование гуьнгуьна хтуна кIанзава. Уьлкведин доходар гьахълувилелди па­юн, ­коррупция терг авун лазим я ва икI мадни маса гзаф истемишунар. ­Ви­ридалайни важиблуди — са ра­хун­ни алачиз законар, Конституция кьилиз акъудун. Ибур вири гьахълу, тамамариз жедай, чарасуз тамамарун герек тир истемишунар я.

Кар ана ава хьи, гьахълу истемишунар ийизвай, ватанпересвилин терефдал алай оппозициядин къуватрик  къецепатай (“цларихъ галайбуру”) футфа кутазва. Абур, влас­тар гьахълудаказ критика ийизвайбур, иблисвилелди “вад лагьай колоннадиз” мукьва ийизва. ГьикI мукьва яз аквадач кьван, ва­танпересринни “вад лагьай колоннадин” пропагандистри гьукум саки гьа са меэлайрай крит­ика ийизвайла: коррупция, “откатар”, риш­ветар, бюджетдин пулар вара-зара авун, миллиардерар хьанвай чиновникрин башибузукьвилер ва икI мад.

Эхь, критика гьа са жуьрединди хьиз аквазва, амма мурадар сад-садаз аксибур я. “Вад лагьай колоннадин” мурад, халкь гьукумдал гьал­дарна, агьалийрин жуьреба-жуьре къатарин, гьа гьисабдай яз миллетрин арада такIанвилер туналди, чIехи чуьруьк акъудун ва гзаф миллетрин сад тир Ватан — Россия пайи-паяр авун. Ватанпересрин макьсад, лагьайтIа, — гьукум халкьдиз мукьвади, адан итижриз къуллугъзавайди авуналди, Рос­сия­ди­кай хушбахтлу, гужлу эко­но­мика авай, аслу тушир къудратлу уьлкве хьун. И мурад кьилиз акъу­дун патал гьукумдини халкьди са­нал, вири къуватар эцигна, гзаф месэлаяр гьялна кIан жезва. Эвелни-эвел общество вилик финин важиблу шартIарикай сад тир къенепата садвал, разивал, ихтибарвал таъминарун. Ватанпересвал гафар-чIа­лар, лозунгар яз ваъ, уьмуьрдин игьтияж хьиз, рикIин деринра вич вичелай туьретмиш жезвай руьгьдин чIехи къуват яз инсанрик кутун. И карда жавабдарвал сифтени-сифте гьукумдин, государстводин къуллугърал алайбурун хиве ава, гьа са вахтунда — чи виридан, гьар са ватандашдинни. Са капуни вандач. Халкьни гьукум сад хьайила, уьлкведа шадвални жеда.

И месэлайрикай гзаф рахазва, амма герек тир дережада хъсанвилихъ дегишвилер тIимил жезва. Ватанпересвал, са рахунни алач, россиянрихъ авазва. Амма бязи месэлайри чун веревирд авуниз мажбурзава. РагъакIидай патан уьлквейра чIехи эменнидин иесияр хьанвай, чпин хизанар яшамиш жезвай, анрин банкара чпин миллионар, миллиардар хуьзвай, веледриз-ирсдарриз аял чIавалай а патан ивиррал бинелу тербия гузвай са жерге россиявийриз халис ватанпересар лугьуз жедани? Абурун гъиле виликан чи сад тир чIехи уьлкведа вири халкьарин гьакъисагъ зегьметдалди арадал гъайи еке девлетар гьатнава.

Къе а девлетри къецепатан уьл­квеяр ваъ, Россия патал кIва­лах­на кIанзавайди я. Амма акI жезвач. Инал къейд авун чарасуз я: чи ви­ри олигархар ихьтинбур туш. Абурун арада халис ватанпересар тIи­мил авач. Месела­, Дагъустандиз ви­ри куьмекар гузвай, чна дамахзавай Сулейман Керимов ва девлетлуйрин сиягьда пуд лагьай чкадал алай Алишер Усманов. Абурун мергьяматлувилин крарилай амайбуруни чешне къачунайтIа, хъсан жедай.

Мух цайида къуьл вахчудач, лугьузва лез­­ги халкьдин мисалда. Жегьил несилдиз ни вуч ийизватIа, вуж гьикI девлетлу хьана, гьикI яша­миш жезватIа, аял вахтарилай аквазва. СакIани вилик пад кьаз тежезвай миллиардралди чуьнуьхунар, обществода мад гьич са куьнихъни авачир хьтин пулдин къуватни, гьина таб-керчек аватIа, гьамни адаз аквазва. Суал: и шар­тIара ахлакьдинни мари­фатдин, руьгьдин къадакьар буш хьайи гьа­­лара жегьилди вичиз гьихьтин чешне хкяда?­

Амма руьгьдай аватна виже къведач, умудар мягькемардай карни ава чахъ. Ам Да­гъустандин регьбер Сергей Меликова кьиле тухузва. Сергей Алимович, чиновникрин докладрихъ яб акализ, ацукьай чкадилай буйругъар гуз, идара ийидай руководителрикай туш. Ам гьамиша халкьдин арада ава. Хуьрериз, шегьерриз физ, агьалийрихъ галаз гуьруьшра жезва, абурун дерди-гьал чир­зава. Гьа чка­дал­ гъил-гъилеваз месэлаярни гьял­зава.

Бязибуру фикирни авун мумкин я: вилик акъвазнавай сечкийрихъ галаз алакъалу ятIа? Ваъ,туш. Сергей Меликован кIва­лахдин къайда, тегьер гьа ихьтинди я. Им чаз ам республикадин руководст­водиз атай сифте йикъарилай аквазва. Идалай вилик, СКФО-да Пре­зидентдин векилвиле кIвала­хай девирдани. Куьне фикир гана­тIа, цIуд йи­саралди виликан руководителривай гьялиз тахьай ре­гиондин месэлаяр Сергей Алимовича куьруь девирда, вични тIугъ­вал­дин кризисдин вахтунда гьялзава. Гьелбетда, феде­ральный центрадин куьмек аваз. И кар чаз виридаз акуна кIанда. Дагъустандин кьил Сергей Меликован гьар йикъан гьакъикъи крари гьукум халкьдиз мукьва ийизва. Властриз халкьдин патай ихтибарвал хкизва.

Тикрар хъийин: им обществода разивал хьунин, къенепатан хатасузвал таъминарунин, вилик финин важиблу шартIа­рикай сад я.

Абдулафис Исмаилов, «Лезги газетдин» хсуси мухбир