100 йисан юбилейдин къаршидиз

Кавказдин чIаларин сергьятра, Дагъларин уьлкведин тарихда чпин баркаллу тIва­рар къизилдин гьарфаралди кхьенвай алимар гзаф хьана. Абурун арада  Ражидин  Идаятович  Гьайдарован  тIвар­цIини, вичин инсанпересвилин, ватанпересвилин, илимдин деринвилин ерийриз, дережайриз килигна, лайихлу чка кьазва.

Рагьметлу Ражидин Идаятович Гьайдарован уьмуьрдин, машгьур алим яз, 40 йисалай гзаф ДГУ-дин Дагъустандин чIаларин кафедрадин заведующийвиле кIвалахай баркаллу рехъ, адан экуь къамат рикIел хкунин му­раддалди къведай педагогрин йисан 1-июл­диз Кьурагь районда вичин хайи хуьре — КIи­рида чIехи алимдин 100 йис тамам хьуниз­ талукь мярекат тухудайдакай чаз адан имидин хва Насир Алиевич Гьайдарова чи арада хьайи суьгьбетдин вахтунда малумарна.

Ражидин Гьайдаров илимдин вини дережайриз акъатай дурумлу рехъ адан уьмуьрдизни алимвилиз талукь са жерге делилри лишанламишзава. Ам халкьдин фальклордал, музыкадални литературадал рикI  алай, чпихъ дерин кьатIунар авай несилрин хи­занда тербияламиш хьана. Куьруь мисал. Са се­­фер­да Ражидинан буба Идаята магьалда арифдаррикай сад яз хьайи Хпеж Къурбаназ вичин кIвализ атун теклифна. Жузун-качузун, суфра­ ачухун хьайидалай кьулухъ абурун ара­да уьмуьрдиз, яшайишдиз, фольклордизни лите­ратурадиз ва  гьакIни диндиз талукь месэлайрай суьгьбетар, айгьамдин мисалрай, мис­кIал­рай акъажунар-бягьсер кьиле фе­налдай. Эхирдай, адет тирвал, рагьметлу Идаята арифдар, лап багьа мугьман хьиз, савкьатарни­ гваз рекье хтуналдай. И агьвалатдикай чун ха­бардар авурди зурба мисалчи Хпеж Аслан тир.

Хуьруьн школа, Дербентдин педучилище, Махачкъалада пешекарвилин курсар агалкьунралди куьтягьай Ражидин Идаятович вичин хуьруьн школада математикадин муаллим хьана. 1943-йисуз ам Ватан­ хуьз фе­на. Женгера хьайи залан хирекди ам кIва­лиз II группадин инвалид яз хтанай, сифте­ КIирийрин ирид йисан, ахпа КьепIиррин юкьван школайра директор яз кIвалахнай.

1946-1950-йисара Ражидин Идаятовича Дагъустандин пединститутда чIаланни литературадин факультет, 1951-1955-йисара СССР-дин АН-дин ИЯЛ-дин Дагъустанда авай филиалдин институтда “Кавказдин чIа­лар” пешекарвиляй аспирантура агалкьунралди куьтягьна. Гьа са вахтунда Ражидин Идаятовича ДГУ-дин Дагъустандин чIаларин­ни литературадин кафедрада кIвалахни ийиз хьана. 1955-йисуз Р.Гьайдарова “Лезги чIалан ахцегьрин нугъат” темадай филологиядин илимрин кандидатвилин диссертация хвена. Ам вичин лингвиствилин бажарагъдиз килигна кафедрадин заведующийвиле хкяна. Яргъалди кафедрадин заведующийвиле кIвала­хай девир дурумлуди ва бегьерлуди хьана. Гьа икI, ада Кавказдин языкознанидал, илла­ки Дагъустандин языкознанидал машгъул хьайи алимар тир П.Усларан, Л.Жиркован, А.Бокареван, Гь.Гьажибегован, М.Гьажиеван, А.Чикобавадин, А.Алкадарскийдин, С.Омарован, Б.Талибован, У.Мейлановадин, А.Гуьл­мегьамедован ва масабурун илимдин кIвала­хар фикирдиз къачуна, вичи регьбервал гузвай ДГУ-дин Дагъустандин чIала­ринни литературадин кафедра илимдин рекьяй къени ва девлетлу авуна.

Вичин пешекарвилел гьалтайла, Ражидин Гьайдаров лап вини дережадин чирвилер авай алимрикай сад жезва. 1968-йисуз ада Гуржистандин АН-дин языкознанидин институтда “Лексика ва лезги чIалан гафар арадиз атун” темадай филологиядин илимрин докторвилин диссертация агалкьунралди хвена. Илимдин жуьреба-жуьре кIвалахра ада Дагъустандин языкознанидиз талукь лап важиблу месэлаяр къарагъарна ва абур гьялни авуна.

КьетIен алакьунар авай алим, чIалан устад, профессор Р.Гьайдарова лезги чIалан диалектологиядин, фонетикадин, орфографиядин, грамматикадин ва синтаксисдин чешмеяр, асул къайдаяр халкьдиз ашкара авуна. Дагъустандин языкознание ва, кьилди къа­чур­тIа, лезги чIал гегьеншарун па­тал ада “Лезги чIалан диалектология”, “Лезги чIалан лексика”, “Лезги чIалан фонетика”, “Лезги чIалан морфология”, “Лезги чIалан гафарин дегишвал ва гафар арадиз атунин дибар”, монографияр, школайра, педколледжра, вузра кIелзавай аялар, студентар патал­ 20-далай гзаф учебни­кар, лезги чIа­лан муаллимар патал  учебно-методический пособияр ва Дагъустандин языкознанидиз, иллаки лезги чIалаз талукь илимдин 200-далай артух макъалаяр кхьена.

ЧIалан месэлаяр илимдин рекьяй къени хьунилай гъейри, Ражидин Идаятовича вичин фикир литературоведенидал, адан критикадал, публицистикадал, чи халкьдиз бегенмиш художественный литературадал желбна. И жигьетдай ада лезги литературадин классикар тир Етим Эминан, СтIал Сулейманан ва гьакIни Кесиб Абдуллагьан, Ахцегь Гьажидин, Хпеж Къурбанан, Ашар Рамазанан ва масабурун яратмишунар дериндай ахтармишна. Профессор Р.Гьайдарова Етим Эминан, СтIал Сулейманан яратмишунриз талукьарнавай “Эминоведенидиз гьа­хьун”, “СтIал Сулейманан поэзия ва устадвал” монографийри лезги ва Дагъустандин литературоведенида тайин чка кьазва. Ражидин Идаятовичаз гзаф лезги шаиррин шиирар-чIалар хуралай чидай герек вахтара ада, ашукьди хьиз, чуьнгуьр ягъиз, аваздалди лугьудай, ахпа алимди инсандиз са шумуд пеше, илимдин хилер чир хьун лазим ятIа ашкара авун патал рагьметлу Ярагъ Мегьа­медан “Кьве лув квай ва са лув квай лекьер” мисал-тешпигьдин мана-метлеб ачухардай: ислам цIийи хъувунин кар гзаф акьул­лу, вини дережадин образование авай алимрилай алакьда. Ихьтин алимриз Ярагъ Мегьамеда “Кьве лув квай лекьер”, тек са диндин илимрин месэлайрал маш­гъул­буруз “Са лув квай лекьер” лугьудай: кьве лув квай ле­кьер цавун аршдиз экъечIда, са лув квай ле­кьери­вай цавуз хкаж жедач, гьавиляй алим Ярагъ Мегьамеда гегьенш образование къачуниз эвер гузва.

Эхь, Ражидин Гьайдаров вични кьве лув квай лекьерин жинсерикай сад яз хьанай: ам математикадин, лезги чIаланни литерату­радин муаллимвилерилай филологиядин илим­­рин доктор — алимвилел, Дагъустандин Милли академиядин академиквилел агакьна­.

Ам вич акьулдиз дерин, рикI михьи, къастунал кIеви, таб-гьилле такIан, авай гаф чинал лугьудай гьахълу инсан тир, гьавиляй вирибуру адаз лайихлу гьуьрметни ийиз­вай.

Ам туькIвей хизандин юкьва, вафалу багъ­­рийрин — Дагъларин уьлкведин сергьятда намуслудаказ чIехи къуллугъар авур ва ги­­лани хъийизмай Гьайдароврин, вичи кIва­ла­хай кафедрадин къуллугъчийрин, студент­рин, аспи­рантрин — вирибурун арада гзаф гьуьрмет аваз яшамиш хьайи алимрикай сад хьана.

Ражидин Гьайдарова, вичин кафедрадин кIвалахрилай гъейри, Тахо-Годидин тIвар­цIихъ галай Педагогикадин НИИ-дихъ, ДИРО-дихъ, Дагъустандин милли газетрин, журналрин редакцийрихъ, Дагъустандин образованидин министерстводихъ, Да­гъустандин илимдин центрадихъ ва маса идарайрихъ, иллаки “Лезги газетдин” редакциядихъ галаз Дагъустандин чIалариз, языкознанидин, ам вилик тухунин, финин месэлайрай сих алакъаяр хвена.

Гзаф йисара Ражидин Идаятович лезги чIалайни литературадай учебникрин секциядин председатель, РД-дин образованидин Министерствода литературадин учебникрин экспертрин комиссиядин, СССР-дин высший образованидин Министерствода фи­лология­дин илимрин Советдин, СССР-дин халкьдин чIаларай Координационный Советдин член, “Дагъустандин ва урус языкознанийрин месэлаяр” тIвар алай алимрин илимдин макъа­лайрин жавабдар редакторни яз хьанай.

Кафедрадин заведующий тир вахтунда Ражидин Идаятовича илимдинни педагогвилин кадрияр гьазуруниз кьетIен фикир гана. Ам 25-далай артух аспирантрин ва соискателрин илимдин руководитель тирла, гзафбуру лезги, авар, дарги, къумукь, агъул ва ма­­­са чIаларай диссертацияр хвена, ада више­ралди Дагъустандин чIаларин муаллимар, цIудралди илимдин къуллугъчияр, школа­яр, педколледжар, вузар патал учебникар, са шу­­муд жуьредин гафарганар гьазурна.

ЧIалаз, языкознанидиз талукь гьар са мярекатдал ам дилавардаказ, гьар са гаф чпиз хас тир кIалубда ва метлебда аваз ораторвилин устадвилелди рахадай, и устадвал адак жегьил чIавуз Дагъустандин радиода дикторвилин кIвалахди ва вичин алакьунри кутуна.

Ватандин дяведин иштиракчи, дявединни зегьметдин ветеран, медалринни орденрин сагьиб, ДАССР-дин, РФ-дин илимрин лайихлу деятель Ражидин Идаятович Гьайдаров, халис педагог-алим яз, вири халкьдиз машгьур кас хьана.

Профессор Ражидин Гьайдарован 100 йис тамам хьунин юбилей Россиядин сер­гьят­да педагогрин йис малумарай 2023-йисал гьалтуни юбилейдин мярекатар вини де­режада аваз тухудай мумкинвилер гуда, гьавиляй­ чаз бажарагълу алимдин, академикдин юбилейдиз талукьарна тухудай кIвала­хар, мяре­катар рикIел аламукьдайбур, метлеблубур хьун патал бязи теклифар гун меслят аквазва.­

Дагъустан Республикадин районрин сергьятра алимдин юбилейдиз талукь кIвалах­риз, мярекатриз регьбервал гудай комитетар тешкилин;

— ДГУ-да ва адан кафедрайра, ДИРО-да, педагогикадин илимдинни ахтармишунин институтда, Дагъустандин чIалариз та­лу­кьар­на, вири шегьеррин, районрин, хуьрерин школайра, иллаки вичин хуьре, ада кIелай Дербентдин педколледжда  илимдинни тежрибадин конференцияр, олимпиадаяр, конкурсар, ачух тарсар, элкъвей столар, изложенияр, сочиненияр, экскурсияр тухун, выставкаяр ва стендар ачухин; алим хайи хуьруьн школадин гьаятда бюст эцигин; ам яшамиш хьайи кIвалин ва я куьчедин цла талукь къван тван; адан тIварцIихъ куьчеяр, школаяр, библиотекаяр ягъин.

Зиядхан  Къараханов