КIел-кхьин авачир къадим заманайра инсанри кIвалахал, мелера, никIера, межлисра ва кимерал чпиз акур-такурдакай суьгьбетардай, махар, къаравилияр ахъайдай, манияр туькIуьрдай ва лугьудай.
Амма алай вахтунда жуван хайи чIалай чирвилер къачунин гьал хъсанди туш. Аялрин бахчайра кIел-кхьин урус чIалал чирзава, мектебра рахунар хайи чIалал тIимил жезва.
Виликдай хайи чIалаз гзаф фикир гузвай. КIелунрин планар туь-кIуьрна, аялриз гьар са классда хайи чIалаз ва литературадиз сятер чара авунвай. Тарсарин кьадар программайра къалурнавай. ЦIийи ктабрихъ галазни таниш хьунин мумкинвал жезвай.
Лугьун лазим къвезва хьи, гилани гзаф мектебрин директорри хайи чIалаз фикир гузва. Вири классра цIийи чирвилер къачун патал са-са сят чара авунва. Гьайиф хьи, вири мектебрин регьберриз а кар чидач!
Аялриз хайи чIалал дуьз кхьиз-кIелиз чирун чи виридан везифа я. И кIвалахар кьилиз акъатун патал гзаф серенжемар кьиле тухвана кIанда.
Чирвилер артухарун патал “Лезги газет”, райондин газет, чи журналар кхьин лазим къвезва. Абуру гузвай малуматар, литературадин эсерар аялриз тарсара кIелун, ишлемишун чарасуз я. Алай вахтунда эгечIзавай тегьерда давамарайтIа, чи арадай хайи дидед чIал квахьун мумкин я.
Литературадин эсерер кIелай-ла, чаз халкьдин баркаллу тарих, адан къенин югъ ва гележег аквада. Эгер чIалаз гзаф фикир гайитIа, чаз уьмуьр, дуьнья, алем аннамишиз, школада къачузвай чирвилер дуьздаказ ишлемишиз чир жезва. Гьаниз килигна, программаяр туькIуьрзавай алимри кIелунрин, планар туькIуьрзавайбуру дидед чIалан ва литературадин къайгъу чIугун лазим я.
Урусрин писатель Константин Паустовскийди лагьанай: “Дидедин чIалан къайгъу чIугван тийидай инсан вагьши я, вучиз лагьайтIа, чIалан къайгъуда тахьун жуван халкьдин алатай, алай ва къвезмай девирдин кьадар-кьисметдин къайгъуда тахьунин нетижа я”.
Гьахълу гафар я!
Алай вахтунда халкьдин мецин эсерар гзаф алимри, шаирри кIватI хъийизва ва ахтармишзава. Абурун ктабар чапдай акъатзава. Амма цIийиз арадал хкизвай ва кхьизвай эсерар аялриз раиж ийиз жезвач. Вучиз лагьайтIа, чна винидихъ лагьайвал, кIелунрин планра тарсарин сятер тIимил къалурнава. Ктабар гьафтеда кьве сят гун патал туькIуьрнава.
“Лезги газетди” жуван хайи чIал хуьх!” лугьузватIани, чи арадай яваш-яваш ам квахьзавайди кьатIуз хьун четин туш.
Алай вахтунда вуч авун ва квез фагьум-фикир гун лазим ятIа, чна, дидед чIалахъ галаз алакъа авай муаллимри, теклифзава.
— Аялрихъ галаз хизанда, хуьрера авай аялрин бахчайра хайи чIалаз артух фикир гун, адал амал ийин, рахан, кIелиз чирин.
— Мектебра, виликрай хьиз, чIалаз дикъетдивди фикир гун, цIийиз чапдай акъатзавай эсеррихъ галаз аялар танишарин.
— ЧIалаз фикир гун патал чи алимрини зегьмет къачуна кIанда. Ктабарни кIелунрин планар чеб чпив кьадайвал туькIуьрун лазим я.
— “Лезги газет” гзафбуру кхьин, кIелин.
— Дагъустандин ва гьакI лезги халкьдин эдебиятдикни гьерекат кутун лазим къвезва.
Лезги чIалалди Кьуьчхуьр Саид, Етим Эмин, СтIал Сулейман, Алибег Фатагьов, Хуьруьг Тагьир хьтин ва чIалан маса устадри гуьзел эсерар яратмишнава. Абур чи халкьдин тарих, дамах, намус я. Абур кIелна, чирна кIанда.
Эхирдай заз шаир Абдул Фетягьан “Зи лезги чIал” шиирдай са бенд гъиз кIанзава:
Эминанни Сулейманан саз я вун,
Лезги чилин абурни я, наз я вун,
Мярекат я, берекат я лезги чIал,
Зи чан, намус, гьерекат я лезги чIал,
Дегьзаманрин суьрет я вун, лезги чIал,
Чи илгьамдин девлет я вун, лезги чIал.
А.А.Тахо-Годидин тIварунихъ галай педагогикадин илимрин ахтармишунрин институтдин къуллугъчийри, чпин теклифар гьазурдайла, образованидин министерстводин къуллугъчийрихъ галаз санал кIелунрин йисан планар (сятериз килигна) туькIуьрайтIа, пис жедач. ТахьайтIа, муаллимриз четин, гьарда вичин хсуси планар туькIуьруниз мажбур жезва.
Давуд Ширинбегов,
зегьметдин ветеран, Хуьруьгрин хуьр
